به گزارش خبرنگار ایمنا، اگر بتوان به اندازه کافی از سطح زمین فاصله گرفت و از بالا به یک شهر نگاه کرد، سه شکل اصلی را می‌توان به چشم دید، پهنه‌هایی به رنگ‌های مختلف که همان کاربری‌های شهر هستند، نقاط کوچک و بزرگ که گویای میادین شهری هستند و خط‌هایی که پیچ در پیچ از دل این پهنه‌ها عبور می‌کنند و کوچه‌ها، خیابان‌ها و بزرگراه‌های شهری را شامل می‌شوند.
در همه شهرهای دنیا می‌توان چنین ساختاری را در عکس‌های هوایی که از شهرها گرفته می‌شود، مشاهده کرد. این یک نمای کلی از شهر است و کمک بسیاری به متخصصان می‌کند تا با استفاده از این عکس‌ها، مطالعات میدانی و تحلیل اطلاعات، دقیق‌تر به مطالعه شهر و اجزای مختلف آن بپردازند.
اگرچه این الگویی کلی برای همه شهرهاست، اما نوع برنامه‌ریزی مدیران شهر است که مشخص می‌کند این الگو در آینده چگونه باشد و هریک از این اشکال چه سهمی در شکل‌گیری و توسعه شهر داشته باشند، گاهی با عکسبرداری در دو بازه زمانی متفاوت می‌توان به حقیقت پی برد و اثرات تصمیماتی که امروز گرفته می‌شود را در قالب عکس‌های هوایی به وضوح دید. پهنه‌بندی ساختار شهر یا به نوعی تقسیم‌بندی پیکره شهر بحث تازه‌ای نیست و همه شهرها در طول تاریخ این را به اشکال مختلف تجربه کرده‌اند. تهران شهری منحصر به فرد در کشور است که طی چند دهه اخیر و به خصوص طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی از نظر کالبدی داشته است و نظام پهنه‌بندی در آن پیاده شده است، در این ارتباط با"رضا بصیری مژده‌ی، کارشناس طراحی شهری" گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
چند نوع منطقه‌بندی برای شهر می‌توان متصور شد؟
انواع و اقسام مختلف منطقه‌بندی در شهرها وجود دارد. منطقه‌بندی تراکمی که بر اساس جمعیت، شهر را منطقه‌بندی می‌کند و مناطق تراکمی جمعیتی را برای کل شهر در نظر می‌گیرد. نوع دیگر منطقه‌بندی ارتفاعی است، هدف از این نوع پهنه‌بندی، کنترل ارتفاع ساختمان‌هاست، بدین شکل که با نزدیک شدن به مرکز شهر ارتفاع ساختمان‌ها، بلندتر می‌شود و هرچه به پیرامون نزدیک شویم، ارتفاع ساختمان‌ها کاهش پیدا می‌کند. متداول‌ترین نوع پهنه‌بندی که در شهرهای ایران از جمله تهران نیز اجرا شده است، منطقه‌بندی کاربری است که شهر را به زون‌های مختلف مسکونی، تجاری، فضای سبز و خدماتی تقسیم می‌کند.
تهران به چه نحو پهنه‌بندی شده است؟
نظام پهنه‌بندی شهر تهران چهار پهنه اصلی مسکونی(R)، مختلط(M)، خدمات(S) و حفاظت یا پهنه سبز(G) دارد. پهنه سکونت دربردارنده انواع کاربری‌های مسکونی به اضافه خدمات پشتیبان سکونت است، پهنه فعالیت همه فعالیت‌ها از جمله کارکردهای اداری، درمانی، آموزشی و تجاری را دربرمی‌گیرد. پهنه مختلط، کاربری‌های مسکونی و فعالیتی دارد و پهنه موسوم به سبز و باز یا حفاظت، پهنه‌های سبز تهران است که لکه‌های سبز و بزرگ شهر تهران در این پهنه قرار می‌گیرد.
کلانشهر تهران از اجرای نظام پهنه‌بندی چه تجاربی داشته است؟
در شهر تهران تا قبل از تدوین طرح جامع جدید، بحث کاربری زمین توسط تعیین کاربری هر پارسل تعیین می‌شد و تا قبل از سال ۸۵ که طرح جامع جدید تهران به تصویب رسید، پهنه‌بندی(zoning) وجود نداشت و نظام کاربری زمین روی پارسل انجام می‌شد. ما برای تمامی قطعات زمین کاربری تعیین کرده و سپس نقشه کاربری کل شهر را تهیه می‌کردیم. روش پارسل مزایا و معایب خودش را نسبت به نظام پهنه‌بندی کنونی که در شهر تهران جاری است دارد و البته معایب پارسل بیشتر از مزایای آن بود.
در تهران از اوایل دهه ۸۰ و همزمان با مطالعات طرح جامع ایده پهنه‌بندی نیز مطرح شد و تهران به چهار زون اصلی یعنی زون مسکونی(R)، زون خدماتی(S)، زون حفاظت و فضای سبز(G) و زون تجاری(M) تقسیم شد. تاریخچه پهنه‌بندی به کشور آلمان مربوط می‌شود و از اوایل قرن بیستم نیز در آمریکا شکل می‌گیرد، اما فرآیند آن در ایران کاملاً متفاوت است و چندان ارتباطی با ساختارهای اجتماعی و فرهنگی نداشته است و متولیان طرح جامع بدون اینکه به نظام اجتماعی و فرهنگی ما داشته اعتنایی باشند، صرفاً بر اساس مطالعات کالبدی و نگاه کالبدی پهنه‌بندی را اجرا کردند و طرح تفصیلی نیز نتوانست اهدافی را که ارائه دهندگان این ایده مطرح کرده بودند پیاده سازی کند. امروزه این پهنه‌ها به خصوص پهنه حفاظت و فضای سبز دستخوش تغییرات زیادی شده است، تغییر کاربری در آن انجام می‌شود و اتفاقات نامبارکی را در شهر تهران رقم می‌زند.
مشکلات نظام پهنه‌بندی در ایران چه بوده است؟
تجارب نشان می‌دهد که منطقه‌بندی در بسیاری از نقاط دنیا با وجود اینکه انتقاداتی به آن وارد است، اما اثر بخش‌تر از آن چیزی بوده که به اسم پهنه‌بندی یا zoning در تهران پیاده شده است. در دنیا به دلیل اینکه تجربه پهنه‌بندی، تجربه طولانی مدتی است به مرور زمان توانستند اشکالات آن را برطرف کنند، اما اتفاقی که در تهران از اوایل دهه ۸۰ تا امروز یعنی حدود ۲۰ سال است که به وقوع پیوسته، این است که پهنه‌بندی سیر تحول تاریخی را طی نکرده و بسیاری از اشکالات آن به تازگی نمایان شده است. در دنیا به ویژه در کشور آمریکا نیز انتقادات زیادی بر نظام پهنه‌بندی وارد بوده و برای کنترل نظام کاربری اراضی و همچنین کنترل فرم شهر از نظام پهنه‌بندی در برخی مکان‌ها فاصله میگیرند و به سمت اجرای نظام کدهای فرم مبنا حرکت می‌کنند. در این کشور اعتقاد بر این است که به منظور کنترل بهتر کاربری شهر، این کدها انعطاف‌پذیری بیشتری از نظام پهنه‌ای دارند و می‌توانند بسیار بهتر ساختار کالبدی شهر را نظم بدهند. مهم‌ترین اشکالی که نظام پهنه‌بندی دارد این است که فعالیت‌های مجاز به استقرار در هر پهنه تعریف نشده است و ما شاهد تغییرات زیادی در نظام پهنه‌ها و فعالیت‌های مجاز به استقرار آن هستیم و پهنه‌بندی نتوانست به اهدافی که طرح جامع تهران و پس از آن طرح تفصیلی مدنظر داشت برسد.
به طور مثال یکی از تناقضات اصلی طرح جامع شهر تهران در نظام پهنه‌بندی موجود خود را نشان داده است. در نظام جمعیت پذیری در راهبردهای طرح جامع، رقمی در حدود نه تا ۱۰ میلیون نفر برای افق طرح جامع شهر تهران پیش بینی شده است اما نظام پهنه‌بندی شهر تهران رقمی بالای ۲۰ میلیون نفر را برای آینده شهر تهران نشان می‌دهد. این تعارض میان راهبردها و نوع پهنه‌بندی از نکات قابل توجه طرح جامع است. زمانی که طرح تفصیلی با هدف تقطیع نظام پهنه‌بندی طرح جامع تهیه شد حدوداً ۲۰ تا ۳۰ درصد تغییر ایجاد کرد به نحوی که محدوده قانونی شهر تهران نیز پهنه‌بندی و دستخوش تغییراتی شد. آن چیزی که در افق طرح در نظر گرفته شده بود خودبخود دستخوش تغییر شد و نبود هماهنگی و سازگاری میان طرح جامع و طرح تفصیلی در حوزه پهنه‌بندی مشکل‌ساز شده است.
گفت و گو از بهناز عرب زاده، خبرنگار سرویس کلانشهر خبرگزاری ایمنا
نظر شما