به گزارش خبرنگار ایمنا، کم آبی در ایران یک واقعیت تلخ اقلیمی است و با توجه به افزایش جمعیت و روند روزافزون نیاز بخش‌های مختلف به آب، این مشکل در سال‌های پیش رو حادتر نیز خواهد شد. میانگین بارندگی دراز مدت ایران حدود ۲۵۰ میلی متر و یک سوم میانگین جهانی است در حالی که بنا بر آمارهای موجود، تبخیر سالانه منابع آب ناشی از بارش در کشور بیش از ۷۰ درصد برآورد می‌شود.
در چنین شرایطی یکی از راهکارهای مؤثر مصرف بهینه آب در بخش آشامیدنی، صنعت، فضای سبز شهری و به طور ویژه مدیریت مصرف در کشاورزی است که سهم عمده‌ای در مصرف آب دارد. بنا بر آمارهای جهانی ۷۰ درصد مصارف آب مختص بخش کشاورزی است اما این آمار در مناطق مختلف ایران بین ۵۰ تا ۹۰ درصد تغییر می‌کند.
راندمان آبی اصفهان ۸ درصد کمتر از میانگین جهانی
استان اصفهان با اقلیم گرم و خشک دارای ۵۶۹ هزار هکتار اراضی کشاورزی است که با توجه به محدودیت منابع آبی در سال‌های گذشته، نزدیک به ۳۰۰ هزار هکتار آن زیر کشت زراعی و باغی قرار می‌گیرد. به گفته رئیس دفتر مطالعات آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، متوسط بارش در پهنه این استان به لحاظ بیلان منابع آب، ۱۵۸ میلی متر بوده که از این میزان بارش ۱۱۲ میلی متر تبخیر، ۲۶ میلی متر روان آب و مابقی نیز نفوذ است.
کاهش بارندگی و افزایش بارگذاری‌ها در سه دهه گذشته تعادل بین منابع و مصارف آب را در حوضه آبریز زاینده رود برهم زده و سبب بروز وضعیت نامناسب کشاورزی در شرق اصفهان، خشکی رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی، افزایش تنش‌های درون و برون استانی، فرونشست زمین و بسیاری از چالش‌های مرتبط شده است. رودخانه زاینده رود شاهرگ حیاتی استان اصفهان و تأمین کننده آب آشامیدنی، محیط زیست، صنعت و کشاورزی این خطه محسوب می‌شود.
بر پایه آمار سالانه، حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب برای تأمین نیاز آب آشامیدنی اصفهان و کاشان، ۱۷۰ میلیون مترمکعب برای صنایع و ۵۵ میلیون مترمکعب برای فضای سبز اختصاص می‌یابد و متوسط میزان برداشت آب در بخش کشاورزی استان از مجموع منابع آب سطحی و زیرزمینی حوضه‌های گاوخونی، کارون بزرگ، دریاچه نمک، کویر سیاه کوه و کویر مرکزی در دهه منتهی به سال آبی ۹۶-۹۷ بیش از چهار میلیارد متر مکعب بوده است.
در سال‌های اخیر تمرکز اصلی کشور در بخش مدیریت تقاضای آب به خصوص در بخش مصرف آب کشاورزی بوده است و وزارت نیرو طرح‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی و اصلاح و تعدیل پروانه‌های بهره‌برداری آب در بخش کشاورزی منطبق با وضعیت منابع آب و الگو کشت بهینه در هر منطقه و روش‌های جلوگیری از اتلاف آب را پیگیری می‌کند.
اصلاح الگوی کشت و جایگزینی کشت‌های کم‌آب‌بر و گسترش کشت گلخانه‌ای از مهمترین راهبردها برای صرفه جوئی در بخش آب کشاورزی است و تا افق ۱۴۰۴ میزان کشت گلخانه‌ای استان اصفهان به یک هزار هکتار خواهد رسید. این در حالی است که برخی کشاورزان به دلیل بالا بودن میزان سرمایه گذاری که برای هر هکتار کشت گلخانه‌ای حدود ۴۰ میلیارد ریال برآورد می‌شود، کشت سنتی را ترجیح می‌دهند.
اگر چه در پنج سال اخیر با اجرای طرح‌های نوین آبیاری ۵۲ درصد راندمان آبی استان اصفهان افزایش یافته اما همچنان با میانگین جهانی که ۶۰ درصد است، فاصله دارد.
توسعه کشت گلخانه‌ای اصفهان در سطح ۷۰۰ هکتار
احمد رئیس زاده، مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، با بیان اینکه با تغییر الگوی کشت و توسعه گلخانه‌ها ۵۰ درصد مصرف آب کاهش می‌یابد، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: کشت گلخانه‌ای اصفهان در پنج سال اخیر در سطح ۷۰۰ هکتار گسترش یافته است که معادل کاهش هفت هزار هکتار سطح کشت آزاد است.
وی با اشاره به اینکه ۸۵ درصد محصولات گلخانه‌ای سبزی و صیفی و ۱۵ درصد گل و گیاه زینتی است، می‌افزاید: گسترش کشت گلخانه‌ای در سراسر استان به دلیل شرایط آب و هوایی امکان پذیر نیست زیرا کشت گلخانه‌ای نیازمند آب شیرین است در حالی که در نیمی از استان اصفهان آب‌های نامتعارف و شور داریم؛ از این رو در مناطق دارای آب شیرین و هوای معتدل کشت گلخانه‌ای صرفه اقتصادی دارد اما برای مناطقی مانند فریدون‌شهر، نائین، خوروبیابانک، سمیرم، ورزنه، کویر نطنز به دلیل شوری خاک و آب توصیه نمی‌شود.
کاهش ۴۰ درصدی آب تحویلی به بخش کشاورزی اصفهان
غلامرضا عشاقی، معاون مدیریت دفتر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، نیز با اشاره به اینکه مطالعات سند ملی آب استان بر اساس اقلیم بروز رسانی شده و نیاز آبی ۳۷ محصول غالب به تفکیک مناطق تعیین شده است، می‌گوید: طرح‌های نوین آبیاری تاکنون در حدود ۱۴۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان اجرا شده است.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: بررسی آمار سطح زیر کشت و آب تحویلی از دهه ۸۰ تاکنون بیانگر کاهش ۴۰ درصدی میزان آب تحویلی به کشاورزان در این مدت است در حالی که تولید این بخش در استان تنها حدود پنج درصد کمتر شده است این آمار نشان می‌دهد که اجرای پروژه‌های نوین آبیاری درنهایت بر افزایش بهره‌وری آب مؤثر بوده است.
عشاقی با بیان اینکه راندمان آبیاری در سطح استان حدود ۵۲ درصد افزایش یافته است، می‌افزاید: نزدیک به ۴۸ درصد آب نیز در اراضی کشاورزی به هنگام آبیاری از دسترس کشاورز خارج می‌شود زیرا بیش از ۳۰ درصد آن به داخل زمین و آبخوان‌ها نفوذ می‌کند و سه درصد آن تبخیر می‌شود، از این رو نمی‌توان گفت که همه این ۴۸ درصد پرت و هدر رفت آب باشد.
نیاز به طرح‌های پژوهشی برای افزایش بهره‌وری
معاون مدیریت دفتر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان با اشاره به اینکه بهره‌وری آب یک عامل دو سویه مصرف و افزایش عملکرد تولید است، می‌گوید: سازمان جهاد کشاورزی اصفهان با هدف کاهش مصرف و افزایش راندمان آبی گسترش سامانه‌های آبیاری نوین را در دستور کار دارد که هر سال در سطح ۱۰ هزار هکتار عملیاتی می‌شود.
عشاقی می‌گوید: با اجرای سامانه‌های نوین آبیاری، هدر رفت (پرت) آب به صفر می‌رسد اما از سوی دیگر برای افزایش عملکرد تولید محصول به همکاری محققان و پژوهشگران دانشگاهی نیاز داریم. برای مثال نیاز آبی گندم در هر هکتار ۵۵۰۰ مترمکعب است و بهره‌وری محصول در هر هکتار به چهار تا پنج تُن می‌رسد از این رو پژوهشگران می‌توانند با تحقیقات ژنتیکی و شناسایی و معرفی گونه‌های جدید مقاوم به کم آبی، شوری، سرما و … نیز ما را برای افزایش بهره‌وری تولید محصولات یاری کنند.
معاون مدیریت دفتر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اضافه می‌کند: کشت گلخانه‌ای، کشت نشایی و اجرای سامانه‌های نوین با هدف کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی پیگیری می‌شود و تا پایان برنامه هفتم توسعه راندمان آبیاری استان باید به بیش از ۶۰ درصد برسد که این امر نیازمند تأمین اعتبارات و ورود بخش‌های تحقیقاتی و دانشگاهی است.
به گفته وی محققان و پژوهشگران دانشگاهی در زمینه کشاورزی و صنعت با مجریان فاصله دارند در حالی که می‌توانند با تحقیقات در زمینه انواع گونه‌ها، کشت محصولات مناسب با اقلیم و سیستم آبیاری را معرفی و سازمان جهاد کشاورزی را در زمینه افزایش راندمان آبیاری، بهره‌وری آب و توسعه پایدار کشاورزی کمک کنند.
ایجاد تعادل همبست آب، غذا و انرژی ضروری است
علیرضا گوهری، استادیار گروه مهندسی آب و عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان، در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده آب در کشور، استان و حوضه‌های آبریز است در حالی که راندمان سیستم‌های آبیاری کم است و مدیریت کارآمدی نیز در بخش کشاورزی نداریم.
وی معتقد است: برای افزایش بهره‌وری آب به راهکارهای جامع و کاملی نیاز است زیرا اگر بهره‌وری مصرف آب را تک بعدی و بدون تغییر الگوی کشت و نگاه جامع به موجودیت منابع آب در مقیاس کلان حوضه آبی و استانی افزایش دهیم، بیهوده است.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: برای مدیریت آب در بخش کشاورزی باید به طور جامع و کامل در راستای همبست آب، غذا و انرژی حرکت کنیم زیرا به رغم اینکه بخش صنعت در زمینه بهره‌وری مصرف آب می‌تواند از کشاورزی سبقت بگیرد اما کشاورزی از جنبه تولید و امنیت غذایی اهمیت دارد و باید در بخش کشاورزی به رویکرد جامعی بر مبنای تعادل و همبست آب، غذا و انرژی رسید.
گوهری می‌گوید: به هر حال برای الگوی برداشت و انتقال آب از منابع آبی زیرزمینی به استفاده از پمپاژ و انرژی نیاز است در حالی که در بسیاری از موارد ردپای آب در انرژی را در نظر نمی‌گیریم اما توجه به ردپای آب در بخش‌های مختلف و رویکرد جامع آب، غذا و انرژی ضروری است. اگر به دنبال مصرف آب کمتری هستیم باید به تعادل همبست آب، غذا و انرژی توجه داشت تا در راستای آن به کشاورزی و مدیریت پایدار حوضه آبریز رسید.
کاشت محصولات نامتناسب با منابع آبی علت پایین بودن بهره‌وری آب در اصفهان
در این پیوند حمید ملاحسینی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: مبنای افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی استفاده از آب متناسب با پتانسیل‌های اقلیمی خاک و مسائل اقتصادی و اجتماعی منطقه است که طبق الگوی کشت تعریف می‌شود. از این رو در الگوهای کشت بر اساس آب موجود کشت‌هایی انتخاب می‌شود که از نظر اجتماعی قابل پذیرش و به لحاظ اقتصادی برای کشاورز درآمدزا باشد.
وی می‌افزاید: بهره‌وری آب در بخش کشاورزی ما به این دلیل پایین است که برخی از محصولات کشاورزی قابل کشت در استان و متناسب با الگوی کشت منطقه نیست اما متأسفانه کشاورزان به این امر توجهی ندارند و محصول مورد نظر خود را می‌کارند که گاهی حتی متناسب با نیاز بازار نیست و دچار ضرر و زیان می‌شوند.
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: بهترین راهکار برای افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی استفاده از منابع آبی متناسب با الگوی کشت و رعایت الگوی کشت منطقه است.
تعریف ۳ سناریو برای کشاورزی اصفهان با توجه به منابع آب در دسترس
وی می‌افزاید: باید سناریوهای مختلف الگوی کشت بر اساس مقدار آب در دسترس تعریف شود و بر اساس آن الگوی کشت بی تردید آبیاری تحت فشار نیز در یک منطقه با شرایط اقلیمی خاص قابل توجیه خواهد بود. آبیاری تحت فشار یکی از روش‌هایی است که می‌تواند راندمان آبیاری را تا ۲۰ درصد افزایش دهد در حالی که اگر محصول کشت شده متناسب منطقه نباشد راندمان کاهش می‌یابد.
ملاحسینی با اشاره به اینکه سه سناریو و الگوی کشت برای سال‌های ترسالی، نرمال و خشکسالی با همکاری شرکت آب منطقه‌ای تهیه شده است، می‌گوید: این سه الگو به استانداری اصفهان ارائه شده است و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی زیرساخت‌های اجرایی آن را انجام می‌دهد تا الگوهای کشت متناسب با شرایط آبی هر سال قابل استفاده باشد.
وی اظهار می‌کند: بر اساس این الگوهای کشت در سال‌های خشکسالی که ذخایر و منابع آبی کم می‌شود مصارف همه بخش‌ها به نسبت باید کاهش یابد؛ برای مثال اگر در یک سال ۲۰ درصد منابع آبی کاهش یافت مصرف آب در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی ۲۰ درصد کاهش یابد نه اینکه تنها بخش کشاورزی تحت فشار قرار گیرد. متأسفانه در حال حاضر همه بخش‌ها می‌خواهند مانند سال‌های ترسالی آب برداشت کنند و تنها بخش کشاورزی الگوی کشت خشکسالی را اعمال کند که این قابل توجیه نیست.
رعایت الگوی کشت لازمه افزایش بهره روی و مدیریت پایدار
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان درباره توجیه کاشت برنج در این استان می‌گوید: سطح زیر کشت برنج در استان اصفهان در دهه ۸۰ و سال‌های تر سال بیش از ۲۰ هزار هکتار بود در حالی که هم اکنون به پنج هزار هکتار و در مجاورت بستر رودخانه در لنجان کاهش یافته است. این اراضی جز کاشت برنج قابل استفاده برای محصول دیگری نیست؛ بعضی اراضی در استان اصفهان تنها برای برنج کاری مناسب است و این موضوع نیز در الگوهای کشت تعریف شده است.
ملاحسینی خاطر نشان می‌کند: میانگین بازدهی محصول برنج در این اراضی پنج تُن در هکتار است در حالی که در دیگر مناطق کشور کمتر است؛ برای مثال میزان درصد کشت برنج در خوزستان ۲۰۰ هزار هکتار و نیاز آبی هر هکتار ۵۰ هزار مترمکعب آب است در حالی که نیاز آبی بسیاری از کشت‌های مرسوم اصفهان بین ۱۴ تا ۱۵ هزار مترمکعب است. با وجود این در مرکز تحقیقات منابع طبیعی اصفهان روی کشت‌های خشکه کاری برنج و بدون پادلینگ (گل آب) پژوهش‌هایی در دست داریم.
وی همچنین درباره کاشت طالبی و خربزه در مناطق کم آب و اقلیم کویری شمال استان اصفهان می‌گوید: این اراضی به شیوه قطره‌ای آبیاری می‌شوند و در هر هکتار سطح زیر کشت طالبی هزار متر مکعب آب مصرف می‌کنند در حالی که برای کشت گندم حدود ۱۰ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شود.
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان با بیان اینکه کشاورزان این مناطق قدر آب را می‌دانند، اظهار می‌کند: در این مناطق کشت مخلوط انجام می‌شود، برای مثال همزمان با کشت طالبی، پنبه نیز می‌کارند و این آبیاری دو منظوره بهره‌وری آب را افزایش می‌دهد.
ملاحسینی خاطرنشان می‌کند: راندمان یا بهره‌وری هم در انتقال و برداشت آب و هم در سطح اراضی کشاورزی مؤثر است از این رو اگر برای انتقال آب از منابع زیرزمینی از تجهیزات مناسب استفاده شود بهره‌وری در این بخش ۱۰۰ درصد است و در مزارع نیز اگر طبق الگوی کشت آبیاری انجام شود بهره‌وری آب بین ۶۰ تا ۷۰ درصد افزایش می‌یابد و به ازای هر متر مکعب آب، تولید محصول افزایش می‌یابد. افزایش بهره‌وری و کشاورزی پایدار با رعایت الگوی کشت امکان پذیر خواهد بود.
گزارش از: ندا سپاهی، خبرنگار ایمنا
نظر شما