به گزارش خبرنگار ایمنا، بر اساس معاهده پاریس هرات افغانستان که یکی از بخش‌های مهم ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار بود از خاک آن جدا شد و تحت نفوذ انگلستان قرار گرفت. علی‌رغم اینکه در این دوره بخش‌های وسیعی از کشور جدا شد؛ اما جدایی هرات بدترین و بزرگترین لطمه را به تمامیت ارضی و سیاسی کشور وارد کرد.
این اتفاق که با تلاش انگلیس و همراهی برخی از سیاستمداران ایرانی در عهدنامه پاریس تحقق یافت، از اهمیت موقعیت افغانستان برای انگلیس و اعمال حاکمیت سیاسی بر آن نشان داشت و همین موضوع هم باعث شد تا انگلیس بهانه و مقدمات لازم برای جدایی هرات از ایران را آماده نموده و آن را در عهدنامه پاریس به اجرا بگذارد.
بریتانیا، در سراسر قرن نوزدهم، گرفتار این نگرانی و ترس بود که یکی از قدرت‌های اروپایی دیگر بخواهد از فرصت فروپاشی سیاسی آسیا بهره برداری کند. فرانسه در اولویت اول این بدبینی قرار داشت و سپس روسیه که از مسیرهای کاروان فاتحان قدیم عبور کرده بود و تهدید می‌کرد که می‌خواهد بر ویرانه‌های حکومت‌های باستانی، یک حکومت جدید پادشاهی جهانی جدید تأسیس کند.
دولت‌های بریتانیایی از پیامدهای حرکت امپراتوری روسیه به سمت جنوب آسیا به شدت می‌ترسیدند. در نیمه اول این قرن کانون نگرانی استراتژیک، قسطنطنیه بود اما بعد از آن ارتش‌های تزاری به آسیای مرکزی هجوم آوردند و بتدریج توجه خود را به استیلا بر ایران، افغانستان و گذرگاه‌های کوهستانی هیمالیا معطوف کردند.
افزایش توجه روسیه به ایران و افغانستان بیش از پیش انگلیس را نگران کرد؛ زیرا افغانستان پل ارتباطی به سوی مستعمرات این کشور یعنی هندوستان بود. از این رو حفظ هرات و نفوذ سیاسی و اقتصادی بر آن، به یکی از موضوعات محوری در سیاست انگلیس تبدیل شد که ریشه‌های آن در دوره ناصرالدین شاه کاشته شد.
اما از اوایل حکومت فتحعلی شاه، شورش‌هایی در هرات توسط افغان‌ها و با حمایت انگلستان بر ضد حکومت مرکزی قاجار رخ داد که هربار سرکوب شد. در دوره محمدشاه نیز حاکم هرات از اجرای فرمان حکومت مرکزی خودداری کرده و به همین دلیل باعث شد تا شاه در پی احیای حاکمیت خود بر هرات باشد. با اینکه وزیرمختار انگلیس در نامه‌ای به دولت خود در سال ۱۲۵۲ مقصر بودن امیر هرات و محق بودن دولت ایران را تأیید کرده بود، دولت انگلیس محمدشاه را از تصرف هرات منع کرد؛ البته محمدشاه بدون توجه به نظر انگلستان، هرات را محاصره و به تصرف خود درآورد و حاکمیت ایران بر هرات را احیا کرد.
پس از این قضیه، حاکمیت سیاسی ایران بر افغانستان تا زمان ناصرالدین شاه حفظ شد و حاکم هرات نیز به حکومت مرکزی ایران اعلام وفاداری نمود تا اینکه در زمان صدارت میرزا آقاخان نوری، سندی از سوی شاه امضا شد که طی آن ایران متعهد گردید تنها در صورتی که نیروهایی از قندهار و کابل و یا نقاط دیگر به هرات تجاوز کنند، قشونی برای دفاع از آن شهر بفرستد و پس از دفع دشمن نیروها را به کشور بازگرداند.
این سند تا حدودی حاکمیت سیاسی ایران بر هرات را خدشه‌دار کرد، اما پس از این اتفاقات و روی کار آمدن محمدیوسف میرزا در هرات، حاکم کابل به تحریک انگلیس دست به شورش زد. در این شرایط محمدیوسف میرزا از حکومت مرکزی درخواست کمک کرد و ناصرالدین شاه هم با اعزام نیرو شورش‌ها را سرکوب کرد اما از آنجا که ایرانیان به عنوان فاتح وارد هرات شده و نسبت به اهالی شهر رفتار بدی داشتند محمدیوسف خان از کار خود پشیمان شد و به آن اعتراض کرد.
به همین دلیل یوسف خان تلاش کرد با ایجاد شورش، سپاه ایران را از هرات بیرون کند که در نهایت با حمله سپاه ایران تسلیم شد و جای خود را به امیر جدید، عیسی خان داد که وی هم در نهایت به سرنوشت یوسف خان دچار شد.
در چنین شرایطی انگلیس به هرات حمله کرد و ایران را در شرایط نامناسبی قرار داد. ناصرالدین شاه وقتی در عمل انجام شده قرار گرفت، به توصیه دولت‌های روسیه و فرانسه به نیروهای ایرانی دستور ترک هرات را داد و تقاضای صلح کرد.
انگلیس در ابتدا شرایطی را برای صلح اعلام کرد که با مخالفت ایران روبرو شد. بر اساس شرایط اعلان شده از سوی انگلستان، باید شهر هرات از قوای ایران تخلیه شود و خسارات وارده به مردم این شهر جبران می‌شد.
سایر شروط نیز شامل تعهد دولت ایران به دخالت نکردن در امور هرات، عزل میرزا آقاخان نوری از صدارت، مجاز بودن انگلیس به ایجاد کنسولگری در شهرهای ایران، انعقاد پیمان تجاری ایران و انگلیس و واگذاری بندرعباس به امیر مسقط و عمان بود.
ناصرالدین شاه زیر بار این شروط نرفت و از فرانسه درخواست وساطت نمود تا انگلیس را مجبور به صلح کند که در نهایت با میانجیگری فرانسه، مذاکرات صلح میان انگلیس و ایران در پاریس آغاز شد و به معاهده پاریس در پانزده فصل منجر شد.
نماینده ایران در این مذاکرات فرخ خان و نماینده انگلیس لرد کاولی بود و میرزا آقاخان نوری نیز در جریان این معاهده قرار گرفت و خدمات زیادی را در راستای تحقق اهداف انگلیس به آن ارائه کرد.
با نهایی شدن معاهده پاریس و امضای آن، ایران ملزم به رعایت شروطی شد که مهمترین آنها عبارتند از:
۱. تخلیه خاک ایران و افغانستان از طرف قوای انگلیس و ایران
۲. عفو کسانی که تا آن تاریخ با انگلیسی‌ها همکاری داشته‌اند
۳. ترک دعاوی ایران نسبت به افغانستان و شناختن استقلال آن کشور
۴. در اختلافات آتی ایران و افغانستان دولت انگلیس حکم باشد
۵. حل موضوعات کنسولی و حقوق دول کامله‌الوداد
۶. کنترل تجارت غلام و کنیز در خلیج‌فارس توسط انگلیسی‌ها
۷. استرداد اسیران جنگی و مداخله نکردن ایران در امور افغانستان
با امضای این معاهده هرات رسماً از خاک ایران جدا شد تا لطمه‌ای بزرگ را بر پیکره حاکمیت سیاسی ایران وارد کند؛ اگرچه لطمه اصلی و نهایی توسط استعمارگران زده شد، اما نمی‌توان منکر ضعف سیاسی سیاستمداران قاجار شد.
نقش افرادی همچون میرزا آقاخان نوری در سقوط هرات به منظور نزدیک شدن به انگلیس بسیار مهم و تأثیرگذار بود. خیانت میرزا آقاخان نوری علاوه بر آنکه زمینه تحقق اهداف انگلیس را فراهم کرد به این کشور اطمینان داد با تکیه بر چنین افرادی می‌تواند به راحتی در دستگاه سیاسی کشور نفوذ کند.
نظر شما