پرواز ۶۵۵ ایران ایر به مقصد بهشت...

به گزارش خبرنگار ایمنا، در روز ۱۲ تیر ماه ۱۳۶۷، هواپیمای ایرباس آ -۳۰۰ متعلق به هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در فرودگاه بین‌المللی بندرعباس بر زمین نشست و طبق برنامه پیش‌بینی شده، قرار بود با شماره پرواز ۶۵۵ به همراه ۲۷۴ مسافر و ۱۶ خدمه پرواز به مقصد دبی پرواز کند.

کاپیتان محسن رضاییان، خلبان با سابقه پرواز ۶۵۵ هواپیمای ایرباس آ -۳۰۰ بود که بیش از ۷ هزار ساعت پرواز را در کارنامه خود داشت. این هواپیما با ۱۵ دقیقه تأخیر، در ساعت ۱۰:۱۷ صبح به وقت تهران از فرودگاه بین‌المللی بندرعباس به مقصد فرودگاه بین‌المللی دبی از زمین بلند شد. دقایق نخستین پرواز و مراحل اوج‌گیری تا ارتفاع ۱۲ هزار پایی مطابق طرح پرواز انجام شد و خلبان به‌طور پیوسته با برج مراقبت فرودگاه بندرعباس و مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران و امارات متحده در تماس بود.

چند لحظه پیش از ورود هواپیمای ایرباس آ -۳۰۰ به منطقه کنترل هوایی امارات، خلبان در محلی به نام «مولبیت» به مرکز کنترل هوایی کشور اطلاع داد که قصد دارد به ارتفاع ۱۴ هزار پایی صعود کند.

ناو جنگی وینسنس آمریکا در تاریخ ۷ خرداد از بندر سن دییگو وارد خلیج فارس شده بود. وظیفه اصلی آن، کشف هدف‌های پرنده، اعم از موشک، هواپیما و پردازش اطلاعات، تعقیب صدها هدف به‌طور هم‌زمان و کنترل آتش آن‌ها بود. هم‌چنین این ناو جنگی به انواع موشک‌های زمین به هوا هدایت لیزری و هدایت راداری با برد بیش از ۴۰۸ کیلومتر مجهز بود.

در ساعت ۱۰:۲۲، ناو جنگی وینسنس که از یک مأموریت اسکورت برمی‌گشت، به حریم آب‌های ایران وارد شده و به دستور ناخدا ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس، موشک استاندارد ۲ را به سوی پرواز ۶۵۵ شلیک کرد. ناگهان هواپیما از صفحه رادارهای زمینی محو شده و در آب‌های خلیج فارس سقوط کرد. با نبود اطلاع از سرنوشت هواپیما، برج مراقبت فرودگاه بندرعباس، در تماس با دبی، پیگیر سرنوشت پرواز ۶۵۵ شده ولی آن‌ها اظهار بی‌اطلاعی کردند. بلافاصله ستاد تأمین استان هرمزگان وضعیت اضطراری اعلام و فعالیت جستجوی خود را آغاز کرد. با شناسایی دقیق محل سقوط، بالگردها و شناورها به موقعیت ۲۶ و ۴۲ عرض شمالی و ۵۶ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی منتقل شدند.

بلافاصله پس از این واقعه، مقامات آمریکایی اعلام کردند یک فروند هواپیمای اف -۱۴ جمهوری اسلامی ایران را مورد هدف قرار داده‌اند. پس از روشن شدن نوع هواپیما، آمریکا ادعا کرد در این مورد مرتکب اشتباه شده‌، اما شواهد بعدی نشان داد که اشتباهی در کار نبوده است. مقامات نظامی آمریکا اعلام کردند هواپیمای ایرباس ایران در خارج از مسیر هوایی پرواز می‌کرده و رزم‌ناو آمریکایی نیز ۷ بار اخطار رادیویی برای این هواپیما مخابره کرده اما جوابی دریافت نکرده است.

گزارش نیروی هوایی ایران

سرتیپ شهرام رستمی در زمان وقوع این حادثه جانشین فرماندهی نیروی هوایی ارتش بود که عقیده داشت در آن زمان هیچ تهدیدی متوجه ناو آمریکایی نبوده است.

به گفته رستمی ارتش آمریکا قبل از شلیک مکالمه‌ای با خلبان ایرباس داشته است. ابعاد ایرباس ای ۳۰۰ بی ۲ معادل ۵۳ متر طول در ۵ متر عرض به استثنای ۴۵ متر تیغه بال و ابعاد اف -۱۴ ۲۰ متر طول در ۳.۵ متر عرض به استثنای ۲۰ متر تیغه بال است؛ بنابراین تمایز زیادی بین این دو هواپیما وجود دارد. اگرچه اشیا در رادار بر اساس ابعاد واقعی‌شان دیده نمی‌شوند اما این نوع ایرباس به دلیل سرعت بسیار کمتر نسبت به جنگده اف ۱۴ و گستره طول بسیار بیشتر و مقطع راداری زیاد کاملاً توسط اپراتور و سیستم آشکارساز قیاسی مشخص بوده است.

گزارش دانشگاه ام آی تی

دانشگاه ام‌آی‌تی در آنالیز دلیل واقعه آورده است که ساعت ۱۰ و ۴۷ دقیقه وینسنس با قایق‌های ایرانی در نبرد بوده و هواپیما در حالی که به کشتی نزدیک می‌شده با IFF هم COMAIR هم MILAIR در رادار پدیدار می‌شود. ۱۰:۴۹ روی کانال نظامی و ۱۰:۵۰ روی کانال هم نظامی هم غیرنظامی به هواپیما هشدار داده می‌شود، اما به پاسخ‌های خلبان ایرباس توجهی نمی‌شود ۱۰:۵۱ به هواپیما هشدار داده می‌شود که اگر تغییر مسیر ندهد و از فاصله ۳۷ کیلومتری نزدیک تر شود مورد حمله قرار خواهد گرفت. در ساعت ۱۰:۵۴ هواپیما در فاصله ۱۵ کیلومتری از کشتی آمریکایی و در ارتفاع ۴ کیلومتری مورد اصابت دو موشک اس‌ام -۲ سری اولیه قرار می‌گیرد.

گزارش گروه حقیقت‌یاب ایکائو

در جلسهٔ فوق‌العاده شورای ایکائو (سازمان هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی) در روز ۱۴ ژوئیه ۱۹۸۸ (‎۲۳ تیر ۱۳۶۷) تصمیم گرفته شد که یک تیم حقیقت‌یاب برای بررسی عواملی که منجر به نابودی هواپیما شده‌است، تشکیل شود. نمایندگان ایران و آمریکا آمادگی خود را برای همکاری با تیم تحقیق اعلام کردند. در گزارش این کمیته در مورد اتفاقات منجر به سرنگونی آمده‌است:

«هفت دقیقه پس از بلند شدن از فرودگاه بندرعباس، ۱۱ مورد اخطار از سوی کشتی‌های جنگی آمریکا به هواپیمای ایرانی اعلام شد. ۷ مورد توسط ناو وینسنس بر روی فرکانس ۲۴۳ مگاهرتز، یک اخطار توسط ناو سایدز بر روی همین فرکانس و ۳ اخطار دیگر بر روی فرکانس اضطراری ۱۲۱.۵ مگاهرتز به هواپیمای ایرباس داده شد. از این ۱۱ مورد، ۷ مورد بر روی فرکانس ۲۴۳ مگاهرتز بود که مخصوص هواپیمای نظامی است و ایرباس تجهیزات لازم برای شنیدن آن‌ها را نداشت. گزارش تیم تخصصی ایکائو مشخص می‌کند که در دقایق آخر حمله به هواپیما، عده‌ای هواپیما را یک هواپیمای مسافری و عده‌ای دیگر یک هواپیمای جنگی مهاجم تلقی نمودند. دو دقیقه بعد کارکنان مرکز گزارشی مبنی بر اینکه هواپیمای مزبور اف -۱۴ می‌باشد، دریافت کردند. در همین حال کارکنان ناو سایدز فریاد زدند: «هواپیما تجاری است، صبر کنید.» در همین زمان یکی از افسران وینسنس نیز گفته‌ است که هواپیما احتمالاً تجاری است. در همان حالی که گفتگوهای میان نیروهای ۳ ناو ادامه داشته ویلیام راجرز، ناخدای ناو وینسنس در حالی تصمیم می‌گیرد که موشک خود را پرتاب کند که غیر نظامی بودن هواپیما تأیید شده بود.

احتمال عمدی بودن حادثه

بهروز مدرسی، خبرنگار و دارنده مدال طلای بالاترین ساعت پرواز در طول جنگ ایران و عراق در مصاحبه‌ای گفته است که «قدیمی‌ترین سامانه ضدهوایی که در ناوهای آمریکایی به‌کار رفته‌است، یعنی سامانه کنترل آتش هاک، توانایی وجود دارد که اگر یک هدف، تهدیدی برای ناو نداشته باشد، آن را از رنج شلیک خارج کرده و یک هدف دیگر را برای اصابت انتخاب می‌کند؛ اما شلیک دو موشکِ استانداردِ ضد هواییِ مارکِ ۶۰ به سوی یک هدف غیر مؤثر، معنایی جز کشتار ندارد. از سوی دیگر، خدمهٔ ناو می‌توانستند با شلیک توپ‌های ضدهوایی برد بلند، خلبان را از تجاوز به حریم ناو آگاه کنند اما آن‌ها به این دلیل که که قصد سرنگونی هواپیمای مسافربری را داشتند، این کار را نکردند.

از دیدگاه امیر دریادار دوم ناصر سرنوشت، از فرماندهان عملیات مروارید و فرمانده عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان حادثه نیز در مصاحبه‌ای گفته بود که «تشخیص یک هواپیمای مسافربری از هواپیمای نظامی برای یک ناو پیش‌رفته آمریکایی کار ساده‌ای بود؛ زیرا رادار ناوشکن‌های موشک انداز به سامانه IFF که توانایی تشخیص نوع هواپیمای در حال پرواز، اعم از خودی یا غیرخودی و جنگی یا غیر جنگی را دارد؛ مجهز است. ضمن این‌که هواپیماهای جنگی، حین پرواز از رادار استفاده می‌کنند و از نوع رادار کنترل آتش هواپیما، می‌توان جنگی یا غیرجنگی بودن آن را تشخیص داد. همچنین دو موشک به طرف این هواپیما شلیک شده بود که یکی از آن‌ها به بال و دیگری به دم هواپیما اصابت کرد؛ در حالی که برای هدف قراردادن هواپیمای جنگنده، یک موشک کافی است. آمریکایی‌ها عمداً این دو موشک را شلیک کردند تا هیچ اثری از هواپیما باقی نماند.

وی در مصاحبه دیگری مدعی شد که «هیچ پیام هشداری به هواپیما فرستاده نشده است؛ زیرا جعبه سیاه هواپیما چنین پیامی را ضبط نکرده‌ است. پیام هشداری اصلاً وجود نداشته و در صورت وجود، برج‌های مراقبت اطراف، آن را دریافت می‌کردند، در فرکانس اضطراری نیز هشداری فرستاده نشده‌ است. حتی یک ناو انگلیسی به فرمانده ناو آمریکایی گفته هواپیما احتمالاً تجاری است و موشکی به سمت آن شلیک نکنید.»

به گفته این فرمانده ارتش در پی کشته شدن ۳۷ نظامی آمریکایی به دلیل حمله اشتباه نیروهای عراقی به کشتی جنگی واژداک، راهبرد آمریکایی‌ها هدف قرار دادن هر پرنده‌ای بود که کوچک‌ترین احتمالی مبنی بر حمله آن به آنان وجود داشته باشد. شرایط منطقه، مثل «چهار ماه روی ناو جنگی [بودن] با ۳۰۰ نفر پرسنل و دائم بالا پایین رفتن دریا، احتمال برخورد با مین، هر روز با قایق‌های تندرو، هلی‌کوپتر و هواپیمای گشت ایرانی [مواجه بودن]» روی فرمانده ناو آمریکایی تأثیر گذاشته است. هواپیمای ایرانی در حال اوج گرفتن بوده و نه حرکت به سمت ناو آمریکایی و هیچ هواپیمایی نیز اقدام به شیرجه (اصطلاحاً dive) روی ناو وینسنس نکرده است. قایق‌های تندرو سپاه، موسوم به عاشورا، در روزهای دیگر نیز در منطقه بوده‌اند و حمله موشکی ناو به هواپیما به دلیل وجود آن‌ها نبوده است؛ اگرچه این امر در رخ دادن آن بی‌تأثیر نبوده‌ است.»

پیدا کردن اجساد

عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان با بسیجِ همه امکانات منطقهٔ یکم دریایی ارتش (بندرعباس) به‌همراه اعزام ۸۰ غواص، دو فروند ناو، دو فروند هواناو و چهار فروند بالگرد، بلافاصله پس از واقعه آغاز شد. بعد از جمع‌آوری اجساد، سریعاً جمع‌آوری قطعات هواپیما آغاز و جعبه سیاه آن نیز پیدا شد. این دو عملیات به صورت شبانه‌روزی و در مجموع به‌مدت ۵۲ روز انجام شد. عکس های منتشر شده از اجساد کشف شده به قدری فجیع و باورنکردنی است که بسیاری از خبرگزاری ها اندکی پس از انتشار، آنها را از روی خروجی خود حذف کردند.

تجلیل از خدمه ناو وینسنس

تمام سربازان ناو جنگی وینسنس پس از این حادثه، به‌خاطر به پایان رساندن چند سال حضور خود در یک منطقهٔ جنگی مدال مبارزه دریافت کردند. مدال نیروی دریایی آمریکا اغلب به کارهای قهرمانی یا خدمات شایسته داده می‌شود. براساس گفته‌های شبکهٔ هیستوری، مدال مبارزه به کسانی داده می‌شد که می‌توانستند با «سرعت و دقت آتش بگشایند.»

روزنامه واشینگتن پست نیز در مقاله‌ای در سال ۱۹۹۰ نوشت: مدالی که به خدمه ناو وینسنس داده شد به خاطر تمام دوره عملیاتی و ماموریتی آنها از سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸ و همچنین اقدامات آن‌ها در مقابله با قایق‌های تندروی جنگی ایرانی بود.

در سال ۱۹۹۰ ویل راجرز مدال لژیون لیاقت را از دستان جورج هربرت واکر بوش، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به‌خاطر «رفتار بسیار شایسته و انجام خدمات برجسته بین تاریخ آوریل ۱۹۸۷ تا مه ۱۹۸۹ به عنوان افسر فرمانده ناو وینسنس دریافت می‌کند.» راجرز در حالی مدال لیاقت دریافت کرد که در مراسم تجلیلش هیچ اشاره‌ای به سرنگون کردن پرواز ۶۵۵ ایران ایر نشد.

قطعنامه شورای امنیت

جمهوری اسلامی ایران در روز ۱۴ تیر ۱۳۶۷، طی نامه‌ای به رئیس شورای امنیت خواستار تشکیل جلسه فوری برای رسیدگی به موضوع شد. ۲۵ تیر ۱۳۶۷ مطابق با ۱۶ ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی شورا تشکیل جلسه داد. از سوی جمهوری اسلامی ایران، علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه وقت و از جانب آمریکا، جرج بوش، معاون وقت رئیس‌جمهوری در جلسه حضور داشتند. بوش در این جلسه اعلام کرد مشکل اصلی در منطقه خلیج فارس این است که ایران قطعنامه‌های شورای امنیت برای پایان جنگ را نادیده گرفته و بیشتر اعضای دیگر شورای امنیت هم به حمایت از همین دیدگاه پرداختند. هرچند نماینده شوروی علاوه بر درخواست از ایران برای پایان جنگ، خواستار خروج نیروی دریایی آمریکا از منطقه شد. در نهایت قطعنامه ۶۱۶ شورای امنیت در تاریخ ۳۰ ژوئیه ۱۹۸۸ (۲۹/۴/۱۳۶۷) به این شرح تصویب شد:

«شورای امنیت، با بررسی نامه مورخه ۵ ژوئیه ۱۹۸۸ جانشین نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رئیس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهوری اسلامی ایران و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا با ابراز تاسف عمیق از اینکه یک هواپیمای غیرنظامی ایران ایر در پرواز برنامه‌ریزی شده بین‌المللی ۶۵۵، در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگی ایالات متحده آمریکا (وینسنس) منهدم گردیده‌ است بر ضرورت تبیین حقایق جنایت با بازرسی بی‌طرفانه در منطقه خلیج فارس تأکید داشته و اظهارات خود را به شرح زیر اعلام نمود:

۱- تأسف عمیق خود را از ساقط کردن هواپیمای غیرنظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم‌انگیز جان انسانهای بی‌گناه ابراز می‌دارد.

۲- همدردی صمیمانه خود را به خانواده‌های قربانیان جنایت غم‌انگیز و دولت‌ها و کشورهای آنان اعلام می‌دارد.

۳- از تصمیم سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همکاری با بررسی سازمان هواپیمایی کشوری استقبال می‌کند.

۴- از تمامی اعضای کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو، درخواست می‌کند که در همه شرایط، مقررات و رویه‌های سلامت هوانوردی کشوری به ویژه ضمائم آن کنوانسیون به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی را دقیقاً مراعات نمایند.

۵- لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت، شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار، منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیرکل برای اجرای این قطعنامه اعلام و خود را ملزم به همکاری با دبیرکل برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می‌نماید.» جمهوری اسلامی ایران علاوه بر شورای امنیت و شورای ایکائو، شکایت خود را در دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه نیز مطرح کرد.»

کشته شدگان حادثه

براساس مدارکی که ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری تحویل داد، پرواز ۶۵۵ ایران‌ایر دارای ۲۷۴ مسافر و ۱۶ خدمه بود که در مجموع به ۲۹۰ سرنشین می‌رسد. ۶۶ نفر از ۲۹۰ سرنشین این هواپیما کودک بودند.

ملیت	مسافر	خدمه	مجموع
ایران	۲۳۸	۱۶	۲۵۴
امارات متحده عربی	۱۳	۰	۱۳
هند	۱۰	۰	۱۰
پاکستان	۶	۰	۶
یوگسلاوی	۶	۰	۶
ایتالیا	۱	۰	۱
فرانسه	۱	۰	۱
مجموع	۲۷۵	۱۶	۲۹۱

پرداخت غرامت به ایران

دولت آمریکا مبلغ ۱۳۱.۸ میلیون دلار در توافقی به دولت ایران پرداخت کرد که شامل ۶۱.۸ میلیون دلار برای بازماندگان ۲۴۸ نفر ایرانی کشته شده در حادثه بود. این مبالغ به صورت بلاعوض و بدون قبول مسئولیت حادثه پرداخت شد.