به گزارش خبرنگار ایمنا، برنامه ریزی شهری سطوح و ابعاد مختلفی را شامل می‌شود و یکی از حساس‌ترین و چالش برانگیزترین مرحله، تعیین چشم اندازی برای آینده شهر است، تعیین دورنمایی از شهر از آن جهت اهمیت دارد که قاعدتاً مدیریت شهری باید منابع و زیرساخت‌های لازم برای انجام فرآیندها و روندهای شهری را از قبل پیش بینی کند.
تهیه برنامه‌ای تحت عنوان طرح جامع به منظور تعیین روند توسعه یک شهر در آینده، از اوایل سده ۱۴ در شهرهای کشور آغاز شد، از آنجایی که طی این سده شهرهای کشور از نظر جمعیتی و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دچار تغییرات بنیادی شدند، تهیه و اجرای این برنامه تا به امروز چالش‌های اساسی داشته است.
تهران اگرچه نخستین شهری نبود که طرح جامع برای آن تهیه شد، اما به عنوان پایتخت ایران، شاهد تحولات عمیقی در سطوح مختلف شهری چه از نظر کالبدی و چه از نظر فرهنگی بود.
نخستین طرح جامع این شهر سال ۱۳۴۹ تهیه شد و تا به امروز تنها یک بار دیگر این طرح برای تهران تهیه شده است، امیر فرجامی، کارشناس ارشد معماری و معاون اسبق شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی که بین سال‌های ۸۴ تا ۸۸ عهده دار این سمت بود از روند تهیه طرح جامع شهر تهران که از سال ۸۲، آغاز شد، این گونه می‌گوید: طرح‌های جامع برنامه توسعه شهرها در یک افق زمانی مشخص و در کشور معمولاً برای هر ۱۵ سال یکبار تهیه می‌شود، این طرح هر ۱۵ سال یک بار بازنگری شده و طرح جامع دیگری تهیه می‌شود.
وی می‌افزاید: طرح‌های جامع در دنیا به اشکال و روش‌های مختلفی تهیه می‌شود، اما در کشور هنوز همان نگاه قبلی به طرح‌های جامع وجود دارد و چندان تفاوتی نکرده است؛ مگر برای شهر تهران و چند شهر دیگر که این طرح با رویکرد راهبردی و ساختاری مورد بررسی قرار گرفت.
این کارشناس شهرسازی با بیان اینکه این رویکرد در تهیه طرح جامع کلانشهر تهران نیز استفاده شد، خاطرنشان می‌کند: ویژگی این رویکرد آن است که از یک مقیاس بالاتر به شهر نگاه می‌کند، چشم‌انداز سازی کرده و راهبردهای کلی را تعریف می‌کند، همچنین شرایط تحقق را بررسی کرده و با تهیه طرح‌های تفصیلی و بعد از آن تهیه طرح‌های موضوعی و موضعی، این طرح تکمیل می‌شود؛ با مجموعه‌ای از این اقدامات کنترل و هدایت توسعه شهر محقق خواهد شد.
فرجامی عنوان می‌کند: هدایت و کنترل توسعه شهر در راستای چشم‌انداز ترسیم شده است و در این گونه نگاه معمولاً برای شهر چشم‌انداز و اهدافی تعریف و برای رسیدن به آن چشم‌انداز و تحقق آن اهداف، راهبردهایی تعریف و در این راستا اقداماتی می‌شود.
مشکلات طرح جامع
وی با بیان اینکه شهر تهران با استفاده از طرح جامع سال ۴۹ و طرح‌های تفصیلی که متعاقب آن تهیه شد، اداره می‌شد، تاکید می‌کند: مشکلات طرح جامع بیشتر به علت دوگانگی است که در سیستم توسعه شهری ما وجود دارد و هنوز هم رفع نشده است، این نگاه‌های مختلف موجب شد تا تهران با همان طرح جامع سال ۴۹ اداره شود، سال ۷۱ طرح ساماندهی برای تهران تهیه شد، اما به دلیل اختلافات پیش آمده بین دولت و شهرداری آن طرح عملاً اجرا نشد.
این کارشناس ارشد معماری ادامه می‌دهد: تهران با طرح جامع سال ۴۹ و طرح‌های تفصیلی متعاقب آن اداره می‌شد تا اینکه در نهایت در آذرماه سال ۸۶ برای نخستین بار طرح جامع با رویکرد راهبردی ساختاری تهیه شد، این طرح جزء معدود مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری بود که ۱۱ عضو شورا به اتفاق آرا و بدون هیچ زیرنویسی این مصوبه را امضا کردند.
فرجامی می‌گوید: این طرح با رویکرد ویژه‌ای که دارد در هفت بند، چشم‌انداز کلانشهر تهران در آن دیده شده است، دو هدف برای شهر در این طرح جامع پیش بینی و راهبردهای توسعه در ۱۷ بند تعریف شده است.
وی می‌افزاید: در این طرح پیش بینی شده است که جمعیت کلانشهر تهران در افق سال ۱۴۰۵ به ۸.۷ میلیون می‌رسد، با بندهایی که به این طرح اضافه شد جمعیت تهران با احتساب افرادی که روزانه به شهر سفر می‌کنند و شب به اطراف و خارج تهران می‌روند به ۹.۱ میلیون می‌رسد.
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی ادامه می‌دهد: به علاوه برای توسعه مسکن و رونق ساخت و ساز در آن دوره عدد ۱۰.۵ میلیون نفر جمعیت نیز برای این سال در نظر گرفته شد.
در طرح راهبردی ساختاری تهران سطح شهر پهنه بندی شد
فرجامی با بیان اینکه در این طرح راهبردی ساختاری سطح شهر پهنه بندی شد، تصریح می‌کند: هر کدام از این پهنه‌ها ویژگی‌های خودش را دارد. سطح شهر به چهار پهنه سکونت، فعالیت، مختلط و حفاظت تقسیم شد که برای هرکدام از اینها بر طبق نقشه مجموعاً ۶۰۲ کیلومتر مربع در سطح محدوده شهر در نظر گرفته شد که همان محدوده ۲۵ ساله قبلی شهر تهران همراه با مصوبات کمیسیون ماده پنج و حقوق مکتسبه‌ای است که در این دوره تثبیت شد.
حریم در نظر گرفته شده برای کلانشهر تهران منوط به اصلاح دو بند قانونی شد
وی تاکید می‌کند: برای تعیین حریم شهر تهران اقدام ویژه‌ای انجام شد و با ضوابطی که در طرح اعلام شد، این بار برای کلانشهر تهران و به نوعی پایتخت ایران، پنج هزار و ۹۱۸ کیلومتر مربع حریم تهیه شد، در حالی که در طرح قبلی این حریم یک هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع بود.
این کارشناس شهرسازی می‌گوید: معمولاً اتفاقات ویژه‌ای برای پایتخت کشور می‌افتد و معمولاً پایتخت کشورها دقیقاً مشابه سایر شهرهای کشور اداره نمی‌شود، این ضوابطی است که در همه دنیا وجود دارد و پایتخت‌ها و شهرهایی که ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی ویژه‌ای دارند به شکل دیگری اداره می‌شوند.
فرجامی ادامه می‌دهد: با این نگاه برای تهران نیز این بار پنج هزار و ۹۱۸ کیلومتر مربع حریم تعیین شد که البته به دلیل مغایرتی که با یکی از قوانین داشت، این عدد منوط به اصلاح دو بند قانونی شد و هنوز هم این اصلاح با وجود گذشت ۱۳ سال از زمان تصویب طرح انجام نشده است.
وی تصریح می‌کند: پس از آن سازمان فضایی و پهنه بندی شهر تهران تشکیل شد که تشکیل آن یکی از ویژگی‌های طرح جامع شهر تهران بود، همچنین پهنه‌های مختلفی از جمله پهنه‌های مرکزی، پیرامونی و مراکز شهری متعددی برای سطح شهر تعریف شد و قرار بود برای هرکدام از این پهنه‌ها و مراکز شهری که برخی با عملکرد شهری و برخی با عملکرد ناحیه‌ای، منطقه‌ای و محلی بود، در مراحل بعدی طرح‌هایی با مقیاس کوچک‌تر تهیه شود؛ بخشی از آن تهیه شده، اما بخش‌های عمده آن هنوز تهیه نشده است.
تهیه طرح‌های موضعی و موضوعی برای کلانشهر تهران
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی بیان می‌دارد: تهیه طرح‌های موضعی و موضوعی نیز از جمله ویژگی‌های طرح جامع شهر تهران بود، مقیاس طرح جامع تهران یک سطح ارتقا و رویکرد ساختاری راهبردی پیدا کرد. درگذشته معمولاً بعد از طرح جامع فقط طرح تفصیلی تهیه می‌شد، اما با این رویکرد بعد از طرح جامع طرح‌های تفصیلی و طرح‌های موضعی و موضوعی تهیه شد.
فرجامی با بیان اینکه طرح تفصیلی تهران سال ۹۱ ابلاغ شد، می‌افزاید: طرح‌های موضعی و موضوعی ۱۸ برنامه و ۸۸ طرح موضوعی را در طرح جامع پیش بینی کرده بود، ۹ برنامه، ۴۶ طرح موضعی و تعداد زیادی طرح‌های کوچک‌تر برای دستگاه‌های مربوطه در نظر گرفته شده بود.
وی می‌گوید: در طرح جامع مشخص شده بود که کدام دستگاه یا نهاد وظیفه تهیه طرح را دارد، کدام دستگاه باید همراهی کند و این طرح به چه نحوی باید به تصویب برسد.
پیش بینی شرایط تحقق پذیری طرح جامع
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی عنوان می‌کند: شورای تهیه طرح جامع بر این باور بود که اتفاقات مهمی باید بیفتد تا شرایط تحقق پذیری طرح جامع فراهم شود، این تغییرات در حوزه‌های مختلف از جمله دولت، شورای اسلامی شهر و قوه قضائیه به تفصیل آمده است.
فرجامی ادامه می‌دهد: به طور مثال ماده ۱۴ قانون زمین شهری، اختیارات و نحوه ساخت و ساز در اراضی کشاورزی و باغات داخل محدوده را به وزیر مسکن و شهرسازی می‌داد، این اختیار در آن دوره به شورای عالی شهرسازی و معماری داده شد و در هنگام تهیه طرح جامع، آئین نامه ماده ۱۴ قانون زمین شهری نیز پیوست طرح جامع شد و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید.
تشکیل نهاد برنامه ریزی شهر تهران
وی ادامه می‌دهد: در زمان تصویب مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری پیش بینی شده بود که یک نهاد برنامه ریزی شهر تهران به عنوان دیده‌بان تشکیل شود، این نهاد بین وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری تهران و شورای اسلامی شهر تهران مشترک بود.
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی عنوان می‌کند: این سه دستگاه به دلیل اینکه برخی وظایف در حوزه اختیارات راه و شهرسازی با نمایندگی دولت و برخی اختیارات در حوزه شهرداری‌ها به عنوان مدیریت شهری بود و شوراهای شهر نیز اختیارات قانونی برای نظارت بر شهرداری‌ها داشتند، هر سه در تهیه طرح دخیل بودند.
فرجامی تاکید دارد: این موضوع در سایر کشورها بدین گونه نیست، در کشورهای دیگر شهرداری‌ها همان دولت هستند، به طور مثال در شهر لندن بدین صورت نیست که شهرداری و سازمان مسکن و شهرسازی داشته باشیم، بلکه شهرداری‌ها همان دولت هستند و همه وظایف دولت در حوزه اختیارات مدیریت شهری با مدیریت شهرداری است.
وی با بیان اینکه در کشور ما، دولت یک سری اختیارات دارد و شهرداری‌ها مجری هستند، می‌افزاید: در همین راستا بنا بر این شد که یک نهاد مشترک بین دولت، شهرداری و شورای اسلامی شهر تشکیل شود و آن نهاد وظیفه دیده بانی را داشته باشد.
نهاد برنامه ریزی شهر تهران سال ۸۹ منحل شد
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی بیان می‌دارد: قرار بر این بود بسیاری از طرح‌های تفصیلی، موضوعی و موضعی توسط نهاد به عنوان معتمد این سه دستگاه تهیه شود اما نهاد در سال ۸۹، قبل از ابلاغ طرح تفصیلی و به دلیل بروز اختلافات میان دولت و سیستم مدیریت شهری در موضوع توسعه شهر منحل شد.
فرجامی می‌گوید: شورای عالی شهرسازی و معماری در دولت دهم منحل و اختیارات آن به شهرداری واگذار شد، شهرداری نیز اختیارات نهاد را به مرکز مطالعات و راهبری شهر تهران واگذار کرد، البته رویه و پوسته‌ای از وظایف این نهاد باقی ماند اما نگاه صرفاً مطالعاتی و تحقیقاتی شد در حالی که نهاد قرار بود نقش دیده‌بان و کنترل کننده داشته باشد.
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از اقدامات پیش بینی شده انجام نشد که به دلیل انحلال نهاد و تغییر نگرش بود، البته در سال گذشته تلاشی برای احیای مجدد نهاد اتفاق افتاد اما به دلیل اولویت‌هایی که در سطح شهر تهران وجود داشت چندان مورد حمایت شهرداری واقع نشده و به نتیجه نرسید.
معاون اسبق وزارت مسکن و شهرسازی تصریح می‌کند: به دلیل آنکه از سال ۴۹ طرح جامع دیگری از کلانشهر تهران تهیه نشده بود، شهرداری تهران مجدداً شروع به تهیه طرح‌های تفصیلی برای ۲۲ منطقه شهر کرد و قصد داشت روال قبلی را ادامه دهد، با توجه به شرایط تاریخی که در آن زمان وجود داشت، وزیر مسکن و شهرسازی و شهردار تهران با یکدیگر به توافق رسیدند که طرح جامع و طرح‌های تفصیلی، می‌تواند همزمان تهیه شود.
فرجامی تاکید دارد: چنانچه طرح جامع به درستی تهیه شده و آینده‌نگر باشد، نیازی نیست که هر دوره طرح جامع تهیه شود، در این صورت امکان بازنگری طرح تفصیلی طی دوره‌های مشخص وجود دارد و نیازی نیست هر ۱۵ سال یک بار طرح جامع تهیه شود.
وی می‌گوید: این تصمیم سال ۱۳۸۲ گرفته شد و قرار بر این بود نهاد هماهنگ کننده نیز تشکیل شود، از سال ۸۲ تا ۸۶ که طرح جامع تهیه و دولت نیز عوض شد، این رویکرد وجود داشت.
دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری بیان می‌دارد: تهیه کنندگان طرح جامع و طرح تفصیلی که همزمان با طرح جامع تهیه می‌شد، رویکرد اخذ نظرات مردم و کارشناسان را مدنظر داشتند؛ شورای اسلامی شهر و شهرداری طی جلسات متعددی که تشکیل می‌شد روند اجرای برنامه را هدایت می‌کردند.
فرجامی ادامه می‌دهد: کارشناسان، مردم، سازمان‌های مردم نهاد و گروه‌های تخصصی گرد یکدیگر جمع می‌شدند، طرح و رویکردها ارائه می‌شد و آنان نظرات خود را ارائه می‌دادند.
وی می‌گوید: نظرات ارائه شده قاعدتاً باید جمع بندی شود زیرا هرکس از زاویه نگاه خودش نظراتی ارائه می‌دهد و جامعه متخصص ما نیز نظرات متفاوتی دارد، آن زمان مشاور مادر توسط نهاد یا حوزه مرکز مطالعات و راهبری شهر تهران اداره می‌شد.
دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری می‌افزاید: این جلسات برگزار، نظرات ارائه و جمع بندی می‌شد و فرایند تهیه طرح با دقت و توجه زیاد صورت می‌گرفت، آن زمان شرایط دریافت نظرات مردم برای نخستین بار فراهم و مراحل مشارکت پذیری انجام شد.
فرجامی تاکید دارد: اینکه تا چه میزان از نظرات ارائه شده استفاده کردند، جای بحث دارد اما آنچه مسلم است زمانی که نهاد منحل شد فضای تعاملی میان سه دستگاه از بین رفت؛ با توجه به اینکه شهرداری‌ها نیازهای وسیعی دارند و ملزم به اداره شهر هستند، زمانی که بودجه مورد نیاز آنها محقق نشود، تخلفات و انحرافاتی انجام می‌گیرد.
وی با اشاره به ویژگی‌های طرح جامع ۸۶، اظهار می‌کند: شرایط تحقق پذیری زمانی فراهم می‌شود که شهرداری، شورای اسلامی شهر و دولت پشت یک میز بنشینند و تعامل کنند، دولت در جریان مشکلات شهرداری باشد و وظایف شهرداری‌ها نیز اصلاح شود.
دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری بیان می‌دارد: وظایف شهرداری‌ها زیاد است در حالی که این سازمان در زمان تخصیص اعتبارات و تعیین اختیارات باید منتظر کمک دولت باشد، اجرای این روند نه تنها برای تهران بلکه برای هیچ کدام از شهرهای کشور امکان پذیر نیست زیرا مدیریت شهری گرفتاری‌های جاری و روزمره دارد.
فرجامی می‌افزاید: در این صورت شهرداری باید برای اخذ مجوز و اعتبارات مدام به سیستم دولتی التماس کند، آن هم در شرایطی که اختلاف همیشه بین دولت و مدیریت شهری در همه شهرها وجود داشته است، دولت به نمایندگی از وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی، بخش‌هایی دارد که تعیین کننده است اما معمولاً وظایف خود را انجام نمی‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: شهرداری‌ها نیز که مجری طرح هستند نیازمند تخصیص بودجه، اختیارات و نیرو هستند و فعالیت آنها نمی‌تواند منوط به اخذ مصوبه باشد، این موضوع باید حل شود و تا زمانی که شرایط بر همین منوال باشد، اهداف طرح محقق نخواهد شد.
ناهماهنگی، علت اصلی رکود و تحقق ناپذیری طرح‌های شهری است
دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری تصریح می‌کند: در زمان تهیه طرح جامع شهر تهران، رویکرد بر این منوال بود که برای همه شهرها بخصوص کلانشهرها، نهاد مشترکی میان وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری و شورای شهر تشکیل شود.
فرجامی اظهار می‌کند: بین سال‌های ۸۴ تا ۸۸ نهاد تهران و مشهد را تشکیل دادیم، این رویکرد همچنان ادامه پیدا کرد و اواخر سال ۹۷، اوایل سال ۹۸ نیز نهاد راهبری و توسعه طرح‌های شهری کرج تشکیل شد، طرح تفصیلی کرج در حال حاضر با هدایت این نهاد در حال تهیه است؛ توصیه‌ای که برای همه کلانشهرها نیاز است.
وی تاکید می‌کند: سیستم مدیریت شهری باید تلاش کند تا نهاد مدیریت شهری برای همه کلانشهرها از جمله اصفهان تهیه شود زیرا بسیاری از مشکلات ناشی از نبود هماهنگی است و این ناهماهنگی باعث رکود و تحقق ناپذیری طرح‌های شهری می‌شود.
گزارش از بهناز عرب زاده خبرنگار سرویس کلانشهر خبرگزاری ایمنا
نظر شما