گشتی در موزه دوران اسلامی

به گزارش خبرنگار ایمنا، موزه ملی ایران مهم‌ترین موزه ایران و به عنوان مرجع شناخته می‌شود. این موزه شامل دو بخش "ایران باستان" و "باستان شناسی و هنر اسلامی ایران" است. اگر موزه ایران باستان از آثار انسان‌های اولیه تا شکوه ساسانی را در ساختمانی با شکل الهام گرفته از طاق بستان به نمایش گذاشته، موزه هنر اسلامی ایران در بخشی که فضایش الهام گرفته از کاخ بیشاپور است آثاری که ظرافت هنر ایرانی و تاثیر ورود دین اسلام به ایران را بر آن‌ نشان می‌دهد برای بازدید گذاشته شده است.

موزه دوران اسلامی به صورت چلیپایی هشت ضلعی، با مساحتی حدود چهار هزار متر مربع و در سه طبقه ساخته شده است و در سال ۱۳۷۵ افتتاح شد. در اول تیرماه ۱۳۸۵ با هدف اصلاح و تکمیل تأسیسات، گسترش برخی فضاها و بازنگری در چگونگی نمایش آثار، این موزه برای بازسازی تعطیل شد و بار دیگر در سال ۱۳۹۴ با تغییراتی در فضاهای داخلی و چیدمان بازگشایی شد.

آثار موزه دوران اسلامی در دو طبقه اول و دوم و بر اساس زمان‌بندی تاریخی چیدمان شده است. بازدید از طبقه دوم شروع شده و در طبقه اول به پایان می‌رسد. موزه کنونی شامل شش تالار در دو طبقه است؛ طبقه دوم شامل تالارهای آثار صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی و طبقه اول تالارهای قرآن، تیموری، صفویه، افشار، زند و قاجار است. عمده اشیای موجود در این موزه گزیده‌ای از آثار حاصل از کاوش‌های علمی یا مجموعه‌های معتبری چون آستان شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی است.

تالار صدر اسلام

بنا بر اعلام پژوهشگران تأثیرپذیری دستاوردهای هنری دوره ساسانی در سده‌های اولیه اسلام چنان چشمگیر است که تفکیک آثار هنری صدر اسلام را از دوره ساسانی تا حدی دشوار می‌کند. در اواخر سده دوم و اوایل سده سوم هجری قمری استفاده از خط کوفی که در آن زمان قرآن به این خط کتابت می‌شد، به عنوان اولین عنصر فرهنگ اسلامی رایج گردید. این دوران همزمان است با شکل‌گیری سلسله‌های ایرانی طاهریان، آل بویه، سامانیان و غزنویان در ایران و در این میان آل بویه در هنر اسلامی ایران سرآمد است.

قرآن‌های این دوره بر پوست آهو و به خط کوفی نوشته و تذهیب می‌شدند. در سده‌های اولیه اسلام شهرهای نیشابور، ری، گرگان، شوش و سیراف هر یک به فراخور توانایی‌های اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی خود به عنوان مراکز تولید و داد و ستد انواع دستاوردهای صنعتی و هنری از جمله سفال و شیشه شهرت یافتند. همچنین بسیاری از بناهای سده‌های اولیه اسلام با تزئینات گچبری و نقاشی روی گچ آراسته شده بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به کاخ سبزپوشان نیشابور و مسجد ارگ ری اشاره کرد.

از جمله آثاری که در این تالار وجود دارد سکه‌های عرب ساسانی، قرآن‌هایی با خط کوفی و سفال‌هایی است که از کاووش نقاط مختلف ایران به خصوص نیشابور به دست آمده است.

تالار سلجوقی

با روی کار آمدن سلجوقیان در قرن پنجم هجری قمری و پذیرش تدریجی فرهنگ و تمدن اسلامی، نقطه عطفی در حیات سیاسی همچنین اجتماعی ایران پدید آمد. آنان از تجربیات فنی هنری دوران قبل از خود و به ویژه آل بویه، در سده چهارم قمری روش آل بویه را برای تکوین هنر اسلامی به تعالی رساندند. هنر سفال‌گری و شیشه‌گری در مراکزی چون گرگان، ری و کاشان با روش‌های متفاوت شکوفا شد. در این زمان است که شهر ری در زمره برجسته‌ترین مرکز هنری سلجوقیان درمی‌آید. از این دوره آثار بسیار شاخصی در موزه قرار دارد، که مهم‌ترین آن ظروف شیشه‌ای است که از این عصر بر جا مانده و در ویترین‌های موزه می‌توان دید.

تالار ایلخانی

گردباد حمل مغول هرآنچه از هنر سلجوقی و مرکز آن باقی مانده بود را ویران کرد. در این زمان بسیاری از هنر صنعت‌گران به سمت غرب ایران و سرزمین بین‌النهرین رفتند و بدین ترتیب عصر رکود هنر در ایران آغاز شد. با این حال ولی از زمان غازان‌خان، با توجه به دگرگونی‌های اجتماعی و اقتصادی، هنر بار دیگر شکوفا شد. از پیشرفت‌های فلزکاری در این دوره استفاده از تکنیک نقره‌کوب و طلاکوب اشیا مفرغی در سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است که بیشتر در خراسان و همدان رواج داشت.

نقوش در دوران ایلخانی اغلب شامل مجالس شاهانه همراه با کتیبه‌های کوفی و اشعار و نوشته‌هایی به خط نسخ است. علاوه بر سفال مینایی، در این دوره بهترین و زیباترین سفالینه‌های زرین‌فام و زراندود در مراکزی چون کاشان، ری و سلطان‌آباد ساخته می‌شدند. نقوش روی ظروف زرین‌فام اغلب چهره‌های مغولی با نقوش هندسی و اسلامی همراه اشعار و نوشته‌هایی به خط نسخ است. هر چه از دوره ایلخانی گذشت اهمیت به هنر خصوصاً هنر اسلامی و معماری بیشتر شد.

در این دوره با الهام از گرایش‌های مذهبی زیباترین محراب‌های کاشی و گچ‌بری ساخته شد. صلابت و شکوه آثار معماری دورهة ایلخانی در محراب گچ‌بری مسجد جامع اشترجان اصفهان، کار مسعود کرمانی به سال ۷۰۸ ه ق دیده می‌شود. این اثر اکنون در موزه ملی قرار دارد. نسخ خطی بسیاری از این دوره به جا مانده ضمن اینکه آثار سفالی بی نظیری همچون سفال‌های زرین فام در ویترین‌های موزه قرار داده شده است.

تالار تیموری

با تشکیل سلسله تیموری در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری قمری سمرقند، پایتخت تیمور، از بزرگ‌ترین مراکز تجمع هنرمندان شد. تیمور، اکثر استادان شیشه‌گر ایرانی را به قصد خلق آثار هنری به سمرقند فرستاد و صنعت شیشه‌گری دوباره رواج یافت و سمرقند مرکز هنر شیشه‌گری شد. پسران تیمور، شاهرخ، الغ‌بیک و بایسنقر میرزا از مشوقان صنعت‌ها و هنرهای گوناگون به‌ویژه هنر کتابگری، بوده‌اند. اوج این هنر، شامل خوشنویسی، تذهیب، جلدسازی و کاغذسازی در همین زمان بود. از بهترین دستاوردهای هنری دورة تیموری، پیدایش مکتب نقاشی "هرات" است.

در این دوره شهرهای هرات، تبریز، کاشان و کرمان از مهمترین مراکز بافت پارچه و قالی بودند. در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری، هنر کاشی‌کاری در زیباترین شکل خود یعنی "معرق" تجلی یافت. در معرق از رنگ‌های سفید، آبی تیره، زرد، فیروزهای و سبز استفاده می‌شود. تکنیک معرق در سده نهم در مشهد و اصفهان به اوج رسید تا در دوره‌های بعد زیباترین آثار معماری ایرانی اسلامی را خلق کند.

تالار صفوی

با آغاز دوره صفوی در سده دهم قمری مرکزیت هنری از هرات به تبریز و سپس به قزوین و اصفهان منتقل شد. بسیاری شکوه صفوی را در اصفهان و کاشی‌های فیروزه‌ای آن می‌دانند، اما در این دوره آثار بسیار دیگری نیز به دست آمده که در موزه‌ها دیده می‌شود. در این دوره قرآن‌های بسیار نفیس با خطوط نسخ و ثلث با تذهیب‌های زیبا و نسخه‌های علمی و ادبی با خطوط خوش و نقاشی‌هایی به شیوه شیراز، هرات و اصفهان مصور شد. خوشنویسانی چون "عمادالحسنی" و "علیرضا عباسی" درخشیدند و آثار برجسته خلق کردند که برخی از آن‌ها در موزه ایران اسلامی قابل بازید است.

از دیگر آثار شاخص عصر صفوی نقاشی‌های مکتب "اصفهان" است که با شیوه‌ای ایرانی بود و با مکاتب دورة تیموری تفاوت بسیار داشت و حضور عناصر ایرانی در آن چشمگیر بود. در دوره صفوی خوشنویسی روی پارچه یا به صورت بافت روی پارچه یا به روش قلمکارسازی متداول بود که به "قلمکار قلمی" معروف است. در این تالار، قطعه پارچه‌ای به نمایش درآمده که با آیات قرآنی به خط کوفی، نسخ، ثلث تزیین شده است.

همچنین آثار بسیار زیبای فلزی به شیوه تزئینی قلم‌زنی و مشبک‌کاری در کارگاه‌های غرب ایران و اصفهان ساخته می‌شد و صنعت سفال‌گری به شیوه "آبی و سفید" در مراکز کرمان، مشهد و یزد رواج داشت. آثار چینی بسیاری از صفوی در موزه‌های مختلف از جمله موزه ملی و باغ موزه چهلستون اصفهان وجود دارد. این آثار چینی به دلیل علاقه شاه عباس صفوی جمع آوری شده بودند و پایین آن‌ها نیز مهر صفوی خورده بود.

تالار قاجار

هرچند بعد از صفویه استفاده از سبک‌های صفوی در زمینه‌های هنری با ظرافت کمتر ادامه می‌یابد، با این وجود شکوفایی هنر ایجاد شده در اصفهان دوره صفویه در مقیاسی کوچک‌تر، در شیراز، طی حکم‌رانی کریم خان زند تداوم می‌یابد. ایجاد و ساخت بناهای شهری، مذهبی، حکومتی و عام‌المنفعه در این شهر، بر این گفته دلالت دارد. برخی از هنرها مانند قالی‌بافی به رشد و بالندگی جالب توجهی دست می‌یابند. در این زمان قالی‌های زیبایی در کارگاه‌های کرمان، کاشان، اراک و اصفهان یافته می‌شد و مخمل‌بافی در کاشان و ترمه‌بافی در کرمان و قلمکارسازی در اصفهان رواج داشت.

در زمان قاجار صنایع فلزی، به‌ویژه صنعت فولادسازی و اسلحه‌سازی پیشرفت کرد. کاربرد کاشی هفت رنگ دوره صفوی نیز تا دوره قاجار ادامه یافت. نگارگری و نقاشی دوره قاجار بیشتر شامل موضوعات تاریخی، شاهان و فرزندان آنان و طبیعت‌گرایی بوده است. شیوه نقاشی قاجار بیشتر تقلیدی از دوره‌های قبل و نقاشی کلاسیک اروپا است. این نقش را بیشتر روی قلمدان‌ها، قاب آینه و دیوارنگاره‌ها می‌توان مشاهده کرد. در نقاشی قهوه‌خانه‌ای تجلی از اشعار شاهنامه در مضمون‌های حماسی و مضامین مذهبی به وضوح دیده می‌شود. از این دوره آثار فلزی، نقاشی‌های از چهره‌های شاخص و قالی و قالیچه‌های بسیاری در تالار قرار گرفته‌اند.

آثار بدست آمده از دوره‌های مختلف تاریخی در موزه باستان شناسی و هنر دوران اسلامی همچنین امکان بازدید مجازی از این موزه در سایت موزه ملی ایران به نشانی http://irannationalmuseum.ir/fa فراهم است.