انقلاب سفید؛ قماری برای بقای حکومت

به گزارش خبرنگار ایمنا، انقلاب اسلامی ایران با ظهور و تثبیت خود فراز و فرودهای نادری را پشت سر گذاشته که بازخوانی آنها جهت حفظ اهداف و استمرارش وظایف هر ایرانی است.

در سال ۱۳۵۰ ایالات متحده آمریکا خبر ریاست جمهوری جان اف کندی به عنوان ۳۵ امین رئیس جمهور جهان را به دنیا مخابره کرد. پیروزی جان اف کندی در ریاست جمهوری آمریکا فصل جدیدی را در مناسبات با کشورهای تحت فرمان خود آغاز کرد که در نهایت به انجام اصلاحاتی در کشورهای تحت سلطه انجامید تا از بروز حرکت های مردمی در کشور خود جلوگیری کند. در این میان محمدرضا شاه که اینک آمریکا را به عنوان مهم ترین حامی خود برگزیده بود برای آنکه از گزند حملات احتمالی آمریکا به ساختار سنتی و دیکتاتور مابانه خود مصون بماند سلسله اقداماتی را آغاز کرد.

محمدرضا پهلوی در کتاب خود به نام «پاسخ به تاریخ» هدف خود از انقلاب سفید را اینگونه عنوان می کند: «من یک هدف بیشتر ندارم و هرگز پنهانش نکردم و آن سازندگی ایرانی مترقی و توانا بود که مردمش هم از مواهب و مزایای تمدن مادی برخوردار باشند و هم از ائتلای معنوی، اخلاقی و فرهنگی. من هدف های اصلی سیاست اقتصادی و اجتماعی کشورم را در پنج موضوع خلاصه کردم که دستاورد آنها اصول انقلاب سفید ایران است.»

اهداف انقلاب سفید

شاه با طرح انقلاب سفید در عرصه سیاسی اهداف جدی را دنبال می کرد که مهم ترین آنها تضعیف نخبگان سیاسی بود که دارای خاستگاه و پایگاه زمین داری بودند. از آنجا که زمین داران بزرگ پس از خاندان حاکمه از نفوذ اجتماعی، سیاسی و پایگاه اقتصادی نیرومندی برخوردار بودند بالقوه خطر بزرگی در دستگاه قدرت مطلقه وی محسوب می شدند. وی به منظور کاهش نفوذ آنها و درهم شکستن قدرت اجتماعی و اقتصادی شان برانجام انقلاب سفید پافشاری می کرد. تحکیم و تثبیت پایه های قدرت خود به عنوان زمام دار بلامنازع و رهبر بی همتا و بی رقیب سیاسی در راس همه مدعیان قدرت هدف بعدی شاه بود.

اما مهم ترین اهداف شاه در حوزه اقتصادی انقلاب سفید، تغییر الگو کلان اقتصادی کشور از کشاورزی و تولید دستی به صنعت، فراهم کردن زمینه های انباشت سرمایه و شکل گیری کانون های سرمایه داری و پیوستن به نظام جهانی سرمایه داری بود. از نقطه نظر اجتماعی نیز اهداف کلان انقلاب سفید عبارت بودند از: تغییر ترکیب اجتماعی جمعیت ایران، برهم زدن ساختار سنتی ارباب رعیتی، توسعه شهر نشینی و مهاجرت روستائیان به شهرها و فعالیت در مراکز صنعتی به عنوان کارگران کارخانه ها و توسعه بروکراسی.

اما واقعیت این است که در صحنه عمل تنها بخش کمی از این اهداف بزرگ تحقق یافت و در مجموع عوارض نا خوشایند و مخاطره آمیزی ایجاد کرد. ایجاد بحران فرهنگی در سطح جامعه، ناهنجاری های اجتماعی و اقتصادی، برهم خوردن تعادل اجتماعی و توازن سیاسی، مصرف زدگی، تخریب کشاورزی و نابودی صنایع بومی و سایر دستاوردهایی که باعث مخالفت اقشار و گروه های مختلف کشور، از جمله عوارض و مخاطرات وارد شده به کشور بود.

مخالفت امام خمینی (ره) با انقلاب سفید

امام خمینی (ره) به عنوان جدی ترین مخالف این طرح معرفی شده بود. از این رو جمعی از متدینان تهران که از پیروان امام (ره) بودند در رابطه با انقلاب سفید نظر ایشان را جویا شدند. امام خمینی (ره) روز دوم بهمن ماه طی پیامی دلایل مخالفت خود با انقلاب سفید را اینگونه بیان کردند: ۱) در قوانین ایران، رفراندوم پیش بینی نشده و تاکنون سابقه نداشته است. ۲) معلوم نیست چه مقامی صلاحیت دارد رفراندوم نماید و این امری است که باید قانون معین کند. ۳) در ممالکی که رفراندوم قانونی است باید قدری به ملت مهلت داده شود که تک تک مواد آن مورد بحث قرار گرفته و در جراید و وسایل تبلیغاتی آرا موافق و مخالف منعکس شده و به مردم برسد. ۴) رای دهندگان باید معلوماتشان به اندازه ای باشد که بفهمند به چه رای می دهند؛ بنابراین اکثریت قاطع حق رای دادن در این مورد را ندارند و فقط بعضی اهالی شهرستان ها که قوه تشخیص دارند صلاحیت رای دارند که آنان هم بی چون و چرا مخالف هستند. ۵) باید رای دادن در محیط آزاد باشد و هیچ گونه فشار، زور، تهدید و تطمیع انجام نشود و در ایران این امر عملی نیست زیرا اکثریت مردم را سازمان های دولتی در تمام نقاط و اطراف کشور ارعاب کرده و در فشار و مضیقه قرار داده و می دهند.

اعتراضات مردمی در واکنش به برگزاری رفراندوم

همزمان با اعلامیه امام (ره) از سوی چند تن از مراجع همچون آیات عظام گلپایگانی، خویی، خوانساری و بهبهانی نیز اعلامیه هایی در انتقاد به این رفراندوم انتشار یافت. تظاهرات خیابانی و تجمعات اعتراض آمیز سیاسی در شهرهای مختلف از جمله تهران و قم به راه افتاد. بازار تهران تعطیل شده و شعارهایی علیه رفراندوم و برنامه های شاه سر داده شد که در بسیاری از تجمعات پلیس مداخله و جمع کثیری از مردم را بازداشت کرد. با توجه به مخالفت علما با انقلاب سفید، شاه تصمیم گرفت تکلیف روحانیون قم را با خود روشن کند؛ به همین منظور تصمیم گرفت دو روز قبل از رفراندوم به قم سفر کند و با سخنرانی در حضور علما و مردم این شهر یعنی کانون اصلی مخالفت به سایر شهرهای ایران ثابت کند مخالفت یک پارچه علما واقعیت نداشته و آنها این حقیقت را در مراسم استقبال از ایشان نشان خواهند داد؛ اما پیش از این علما قم به رهبری امام خمینی (ره) استقبال از شاه و یا حضور در آن مراسم را تحریم کرده بودند. در همان حال که ساواک و فرمانداری قم در تدارک استقبال و چراغانی خیابان ها و معابر بودند مخالفان با شعارهایی در اعتراض به رفراندوم به خیابان ها آمدند و عکس شاه را پاره کردند. 

شاه روز چهارم بهمن ماه وارد قم شد اما برخلاف انتظار هیچ یک از روحانیون برجسته را در مراسم استقبال از خویش حاضر نیافت. حتی تولیت آستان حضرت معصومه (س) نیز از شرکت در این مراسم خودداری کرد. شاه با دیدن این صحنه به زیارت حرم نرفت و در برابر آن طی نطق تندی که گاه از شئونات خارج می شد روحانیون را مورد حمله قرار داد.

برگزاری رفراندوم

با وجود تمام مخالفت ها، اعتراضات و اعتصابات که در شهرهای مختلف صورت گرفت، رفراندوم در تاریخ ششم بهمن ماه انجام گرفت. روحانیون آنچه می توانستند را به مردم منتقل کرند و بسیاری نیز در این راه دستگیر شدند. در نقاطی مقاومت شدید شد و به ضد و خورد انجامید. در مجموع حوزه های رای دهی با استقبال کمی رو به رو بود اما ایستگاه تبلیغاتی حکومت اعلام کرد اصول پیشنهادی شاهنشاه با استقبال پرشور و بی نظیر رو به رو شده و با پنج میلیون و ششصد هزار رای موافق در مقابل ۵۲۰ هزار رای مخالف به تصویب ملت رسیده است. در این رفراندوم برای نخستین بار در تاریخ ایران زنان نیز به پای صندوق‌های رأی رفتند که در تهران بیش از ۱۶ هزار و در دیگر شهرستان‌ها سیصد هزار زن رأی خود را به صندوق‌ها ریختند.

کندی، رئیس جمهور آمریکا بلافاصله این پیروزی را به شاه تبریک گفت. سفیر انگلیس نیز جانب رضایت مندی ملکه انگلیس را به اسدالله علم اعلام کرد.

مراحل اجرایی اصلاحات ارضی

در مرحله نخست تعیین شد که هیچ مالکی بیش از یک روستا نداشته باشد. مازاد زمین‌ها و دِه‌ ها باید به کشاورزانی که در آن زمین‌ها به بهره‌برداری مشغول بودند فروخته می شد و با فروش سهام کارخانه جات دولتی، ترتیب بازپرداخت بهای زمین‌ها به مالکان فراهم می گردید.

در مرحله دوم صاحبان زمین‌های استیجاری باید یا به تقسیم درآمد حاصل از اجاره می پرداختند و یا بر اساس قراردادهای اجاره، زمین‌ها را به کشاورزان می فروختند؛ به عبارت دیگر مالکان موظف شدند یا ملک کشاورزی خود را برای ۳۰ سال به کشاورزان اجاره نقدی دهند یا آن را با توافق به آنها بفروشند؛ به این ترتیب حداکثر مالکیت زمین‌ها در دست یک مالک بسیار محدود شد. املاک موقوفه عام نیز بر اساس درآمد آن زمین به اجاره دراز مدت ۹۹ ساله به کشاورزان واگذار گردید. در مورد موقوفات خاص متولیان مجبور به فروش آن‌ها به دولت و تقسیم آن بین کشاورزان شدند.

در مرحلهٔ سوم مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند بر اساس قانون اصلاحات مجبور به فروش آن به کشاورزان شدند و با رضایت مالک و کشاورز یا تقسیم به نسبت بهره مالکانه مرسوم در محل شدند.

انقلاب سفید از همان ابتدا برای شاه قمار بزرگی بود تا از طریق آن به متحدان غربی خود اثبات کند همچنان محبوبیت دارد تا بتواند در راس قدرت بماند اما نظام استبداگرا، قانون‌گریز، مردم‌ستیز و سلطه‌پذیر پهلوی از هنگام وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ گرفتار بحران گریزناپذیر فقدان مشروعیت و مقبولیت شده بود و انجام اصلاحاتی، ولو آن‌که با نام انقلاب سفید یا انقلاب شاه و ملت عرضه می‌شد که شد، چاره فائق آمدن بر بحران نبود؛ نظام شاهنشاهی پهلوی محکوم به‌ ناکامی و سقوط بود، حتی با اجرای «اصول انقلاب سفید شاه و ملت.» تاریخ نشان می دهد عاقبت حکومت هایی که برای بقا دست به چنین فعالیت های استعماری بزنند همین خواهد بود.