شهر خلاق چیست؟

به گزارش ایمنا، فلسفه شهر خلاق این است که همیشه در یک مکان پتانسیل‌های خلاقی وجود دارد. باید شرایط به‌گونه‌ای باشد، که مردم فکر کنند برنامه‌ریزی نمایند و در استفاده از فرصت‌های به وجود آمده، ابتکار عمل داشته باشند. هم‌چنین مردم بتوانند مسائل شهری مهارنشدنی را اداره کنند.

شهر با استفاده از اصطلاحاتی چون «شهر خلاق» و «طبقه خلاق»، که بیانگر اهمیت فرهنگ و هنر در بافت شهری است، به‌طور فزاینده‌ای در مرکز توجه قرارگرفته است. از میانهٔ دههٔ ۱۹۹۰ میلادی به بعد، ابتدا در بریتانیا و سپس در آمریکا، مفهوم شهر خلاق به یک پارادایم معمول و یک مدل جدید از گرایش به برنامه‌ریزی سیاست‌های شهری تبدیل‌شده است. اقتصاددانان، نمایندگان اصلی آنچه می‌تواند به‌عنوان مفهوم شهر خلاق تعریف شود، بوده‌اند. این مفهوم به شکلی واضح توسط مقامات شهری، برنامه‌ریزان شهری، تاجران، و هر شخص درگیر در توسعهٔ شهری، برای رسیدن به تعریف جدیدی از شهرها به‌عنوان یک مرکز خلاق، به کار گرفته‌شده است. هر شهری قادر نیست به شهر خلاق تبدیل شود.

تجلی شهر خلاق در دنیا

طبق آخرین بررسی‌ها، ۶۰ شهر جهان خود را "شهر خلاق"  نامیده‌اند: از منچستر خلاق تا بریستول و لندن خلاق در انگلستان ... در کانادا نیز تورنتو با برنامهٔ فرهنگی خود برای تبدیل به یک شهر خلاق، ونکوور با کارگروه شهر خلاقش، و همچنین اتاوا با برنامه‌ای برای گذار به یک شهر خلاق، مجدانه این ایده را پیگیری می‌کنند. در استرالیا استراتژی شهر خلاق بریسبان و هم‌چنین آکلند خلاق را می‌بینیم. در آمریکا نیز سینسیناتی خلاق، خلیج تامپای خلاق، و انبوهی از مناطق خلاق دیگر به چشم می‌خورد. سال ۲۰۰۱ طرحی با عنوان "شهرهای خلاق" در واشنگتن به اجرا درآمد. سال ۲۰۰۳، دانشگاه اوزاکای ژاپن دانشکده‌ای با عنوان شهرهای خلاق تأسیس کرد و شبکهٔ شهرهای خلاق ژاپن را در سال ۲۰۰۵ به راه انداخت. یوکوهاما نیز از سال ۲۰۰۴ عنوان شهر خلاق را یدک می‌کشد. سال ۲۰۰۴، یونسکو نیز در قالب برنامهٔ جهانی خود پیرامون تنوع فرهنگی، شبکهٔ شهرهای خلاق را راه‌اندازی کرد که ادینبرگ اولین عضو آن بود و ازآن‌پس تاکنون شهرهای زیادی به آن پیوسته‌اند.

شهر خلاق در ایران

در جستجوی سابقه شهرهای کشورمان اسنادی مربوط به نامهٔ کمیسیون ملی یونسکو به برخی استانداری های ایران را می‌توان مشاهده کرد که در آن درخواست شده، مقدمات معرفی شهر خود به سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) فراهم شود. در این میان، شهر اصفهان در بخش صنایع دستی و هنرهای مردمی و رشت در بخش خوارک شناسی از ایران حضور دارند و شهر شیراز نیز در آستانه پیوستن به شبکه شهرهای خلاق در بخش ادبیات است.

پایه‌های شهر خلاق را می‌توان در سه زمینه اقتصاد، فرهنگ و مکان در نظر گرفت:

 انواع شهر خلاق:

ما در تاریخ به انواع گوناگونی از شهرهای خلاق برمی‌خوریم. تشخیص اینکه چه شهرهایی خلاق هستند، در کتاب شهرها در شهرنشینی پیتر هال که در سال ۱۹۹۸، به چاپ رسیده است، بیان می‌شود. شهر خلاق پدیده‌ای است که امکان دارد در دوره‌ای وجود داشته باشد، اما هیچ محیط شهری برای همیشه به‌صورت خلاق عمل نمی‌کند. انواع شهر خلاق عبارت‌اند از:

۱-شهرهای فناورانه - نوآور

چنین مکان‌هایی به‌عنوان زادگاه توسعه فناوری جدید و حتی گاهی به‌عنوان مراکز تحولات واقعی فناوری عمل کرده‌اند. از نمونه‌های تاریخی در این زمینه می‌توان از شهرهای منچستر قرن ۱۹(صنعت نساجی)، گلاسکو (کشتی‌سازی)، برلین (وسایل الکتریکی) نام برد. شهرهای فناورانه- نوآور در دهه اخیر، عمدتاً در مناطقی چون درهٔ "سیلیکن"  (سانفرانسیسکو و پالوآلتو) در ایالت متحده و "آکسبریج" (آکسفورد و کمبریج) در بریتانیا قرارگرفته‌اند.

۲-شهرهای فرهنگی - فکری

خلاقیتی که شهرهای فرهنگی- فکری از خود نشان می‌دهند، کاملاً متفاوت از آن چیزی است که در شهرهای فناورانه- نوآور می‌بینیم. این شهرها در دوره‌هایی از تاریخشان شاهد مجادله بین محافظه‌کاران و گروه‌های کوچکی از رادیکالیست‌ها (که به نوآوری تمایل داشتند) بودند. نتیجه این مجادله‌ها عکس‌العمل‌های خلاقی بود که عمدتاً توسط اندیشمندان، فیلسوفان و هنرمندان رخ می‌داد. این انقلاب خلاق عمدتاً توسط یک آهن‌ربای جاذب برای شهر عمل می‌کرد. از نمونه‌های تاریخی این شهرها، شهرهای یونان باستان و فلورانس هستند. همچنین شهرهای لندن (تئاتر) و پاریس (نقاشی) در قرن هفدهم، وین (علوم و هنر) و برلین (تئاتر) در قرن نوزدهم، و شهرهای دانشگاهی چون کمبریج، بوستون، تولوز و هایدلبرگ به‌عنوان نمونه‌های معاصر نوع فکری- فرهنگی شهر دانش هستند.

۳-شهرهای فرهنگی - فناورانه

در اصل، این نوع شهرها ترکیبی هستند از ویژگی‌های عمدهٔ دو نوع شهری که قبلاً به آن‌ها پرداختیم. درواقع، شهرهای فرهنگی- فناورانه، فناوری و فرهنگ را باهم ترکیب می‌کنند. این نوع شهرها درگذشته از صنایع به‌اصطلاح فرهنگی همچون صنعت فیلم در هالیوود (۱۹۲۰) و همتای هندی‌اش (بالیوود) در شهر بمبئی، موسیقی در ممفیس و مد در پاریس و میلان حاصل‌شده‌اند. نمونه‌هایی از این نوع شهر در دهه ۱۹۹۰ شهر تورنتو (چند رسانه) آستین و منچستر (موسیقی) و هامبورگ (گذران اوقات فراغت و رسانه‌های گروهی) است. 

۴-شهرهای فناورانه - سازمانی

خلاقیت در چنین شهرهایی، درگرو فراوانی تعداد بازیگران محلی است که برای مسائل مربوط به زندگی شهری در مقیاس بزرگ راه‌حل‌های سازمانی ارائه می‌دهند. در این زمینه می‌توان به فراهم‌سازی آب برای جمعیت، تأمین زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل و مسکن اشاره کرد. از نمونه شهرهایی که توانسته‌اند، چنین ابتکاراتی از خود بروز دهند، می‌توان روم عصر سزار (آبگذرها)، لندن و پاریس قرن ۱۹(سیستم راه‌آهن زیرزمینی) و نیویورک در حدود سال ۱۹۰۰(احیای بندرگاه‌ها) نام برد. شهرهای بالتیمور و فیلادلفیا (احیای شهر از طریق برانگیختن بخش خصوصی)، آنتروپی (احیای ناحیه بندرگاهی) و پاریس (سیستم حمل‌ونقل مرکب از تراموا، قطار، قطار سبک و اتوبوس) نمونه‌های بارز اخیر این نوع خلاقیت هستند.

شرایط لازم برای شهر خلاق

نکتهٔ مهم در مورد خلاقیت این است که از طریق کار یدی سخت حاصل نمی‌شود، بلکه لوازم و شرایط خاصی را می‌طلبد. ازاین‌رو تا وقتی این شرایط در شهری وجود نداشته باشد نمی‌تواند به شهر خلاق تبدیل شود. این شرایط عبارت‌اند از:

۱-تمرکز

خلاقیت شهری در وهلهٔ اول به حضور تعداد قابل‌توجه جمعیت در یک مکان معین بستگی دارد. "تمرکز جمعیت " گسترهٔ وسیعی از روابط انسانی را به وجود می‌آورد که از این طریق حجم زیادی از افکار و اطلاعات گوناگون مبادله می‌شود. شهری که جمعیت زیادی را در خود جای‌داده است، شانس زیادی برای تولید عقاید خلاق دارد ولی این به معنای آن نیست که منحصراً شرط خلاقیت است. تمرکز تنها افزایش تعداد مردم نیست بلکه بیشتر شدن تعاملات آن‌هاست. تمرکز جمعیت بیشتر مردم در مکان مشخص منجر به ملاقات مکرر و ارتباطات میان افراد و درنتیجه تولید ایده‌های جدید می‌شود.

۲-تنوع

در بحث خلاقیت شهری، تنوع نه‌تنها در شهروندان، دانش، مهارت و فعالیت‌هایشان، بلکه در پروژه‌های شهری، مانند طرح‌های ساختمانی نیز در نظر گرفته می‌شود. ازنظر "جین جیکوبز" روزنامه‌نگار آمریکایی، یک شهر با جمعیت متنوع (خانواده‌ها، کارآفرینان، هنرمندان، مهاجرین، سالمندان، دانشجویان و...) می‌تواند با دسترسی به این حجم زیاد و متنوع اطلاعات و مهارت‌ها، سود کند. در شهری با این ماهیت، همه گونه فرصت مناسب برای شهروندان به‌منظور تعامل اجتماعی باهم، مبادلهٔ اطلاعات، دستیابی به عقاید تازه و نوآوری‌ها، وجود دارد. به‌طور خلاصه، تنوع به پویایی و بنابراین زندگی شهری پررونق می‌انجامد.

۳-پویایی و تحرک

تمرکز و تنوع در یک مکان مشخص برای ایجاد شهر خلاق ضروری است اما کافی نیست. برخی شهرها این دو شرط رادارند، ولی هنوز شهر خلاق نیستند. اساس این عامل بنیادین نوسانات کوچکی است که می‌تواند تغییرات متعددی ایجاد کند. درواقع ناپایداری باعث می‌شود شهر خود را در موقعیت حساس ببیند و خواه‌ناخواه به سمت خلاقیت تهییج شود.

شبکه شهر خلاق؛ رویکردی برای فراگیر شدن ایده شهر خلاق

شبکه شهر خلاق، شامل شهرهایی است که قصد دارند تجربیات، ایده‌ها و بهترین راه‌حل‌های خود را درزمینهٔ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی با یکدیگر به مشارکت گذاشته و توسعه اقتصادی را دنبال کنند. این شهرها در تلاش‌اند بر حضور خود در این شبکه صحه گذاشته و به برنامه‌های مطمئنی که موجب برتری و مزیت نقش و عملکرد آنان می‌شود ملحق شوند. مطلوبیت و عملکرد خوب و منظم در این شهرها ثبات اجتماعی را به همراه داشته است که با در نظر گرفتن برخی شاخص‌ها می‌توان رابطه‌ای منطقی بین شهرهای خلاق و شهرهایی که قابلیت زندگی مناسبی دارد را برقرار نمود.

این شاخص‌ها در برخی از زمینه‌ها با شاخص‌های خلاقیت مطابقت دارد، سایر شاخص‌ها عموماً به ویژگی‌های متعدد زیستی مرتبط است. شاخص‌هایی که در برنامه‌ریزی شهر خلاق هم موردتوجه قرار می‌گیرند: نیروی کار (انعطاف‌پذیری و کیفیت)، نزدیکی به بازارها، کیفیت آموزش محلی، هزینه تحقیق و توسعه، نخبگان، هنر، فرهنگ، باورها و ارزش‌ها و... .

این سیستم‌ها نشان‌دهنده تغییر جهت‌گیری از تعاریف صرف اقتصادی، رفاه و خوشبختی به سمت رویکردی معطوف به توسعه پایدار است. توسعه‌ای که به معنای برآوردن نیازهای شهروندان بدون اختلال در توانایی شهروندان آینده در تأمین نیازهایش است.

شهر خلاق و نوآور ازجمله مباحث جدید در حوزه مطالعات شهری توسط، جغرافیدانان، اقتصاددانان و جامعه‌شناسان دررسیدن به جامعه دانایی و توسعه دانایی محور مورد تأکید قرارگرفته است. در این راستا شهر به‌عنوان محل شکل‌گیری خلاقیت، دانایی، صنایع خلاق و نوآور و اقتصاد دانایی در یک رویکرد ترکیبی در نظر گرفته‌شده است

مزایای پیوستن به شبکه شهرهای خلاق

با ثبت شهر در شبکه شهرهای خلاق، شهر در سطح جهان شناخته می شود که این امر، جذب گردشگر و سرمایه خارجی و رونق بیشتر شهر را در پی دارد؛ در نتیجه شهر از لحاظ اقتصادی در مسیر پایداری گام بر می دارد. لزوم استفاده از مواد و مصالح بوم آورد در رونق هر یک از دسته بندی ها (که در معیارهای عضویت تصریح شده است)، شهر را در دستیابی به توسعه پایدار زیست محیطی یاری می کند. ارتباط با فرهنگ های گوناگون و در نتیجه شناخت بیشتر خود و تلاش برای گسترش عدالت اجتماعی در استفاده از صنایع خلاق، حرکت در مسیر پایداری اجتماعی را موجب می شود. این پیشرفت ها، در درازمدت، می توانند با همکاری های بین المللی کامل شوند. بنابراین همکاری های بین المللی راه را برای پیشرفت در دسته مورد نظر و نیز بیشتر شناخته شدن شهر نزد کشورهای مختلف هموار می کنند.

بیشتر شناخته شدن ویژگی خاص شهر خلاق نزد جهانیان، موجب جذب گردشگر به آن شهر خلاق می شود و جذب گردشگر علاوه بر رونق بخشی به آن خلاقیت خاص، می تواند توسعه صنایع جانبی شهر را در پی داشته باشد. در نتیجه رونق صنایع خلاق و نیز ارتباطات بین المللی میان شهرهای خلاق می تواند به رونق اقتصاد و افزایش اشتغال در شهر و نیز ارزآوری در سطح ملی بینجامد.

از جمله ویژگی های عمومی هر شهر خلاق این است که مکانی جذاب برای کار و زندگی شهروندان (به ویژه نسل جوان)، مکانی جذاب برای گردشگران (صنعت گردشگری)، توانمند در شکوفاسازی بخش های مختلف اقتصادی (از راه به کارگیری فناوری و مدیریت صحیح آن) و نیز مرکز جذب بنگاه های مختلف اقتصادی نوظهور (خوشه ها و مراکز تحقیقاتی به ویژه در زمینه فناوری های برتر) محسوب می شود.

شهرهای متصل به شبکه جهانی شهرهای خلاق

۱۱۶ شهر از ۵۴ کشور به شبکه شهرهای خلاق متصل اند. در بخش ادبیات ۲۰ شهر از جمله شهرهای ملبورن، بغداد، پراگ، ناتینگهام، بارسلون و مونتویدئو، در بخش سینما هشت شهر سیدنی، بوسان، بیتولا، صوفیه، رم، بردفورد، گالوی و سانتوس، در بخش موسیقی ۱۹ شهر از جمله شهرهای اصفهان، جیپور، کنازاوا، فابریانو، دورن و سانتافه، در بخش طراحی ۲۲ شهر از جمله شهرهای سنگاپور، کوربه، شنزن، کوریجیبا، موترآل، برلین و بوداپست، در بخش هنرهای رسانه نُه شهر از جمله شهرای ساپورو، گوانجو، لیون و یورک و در بخش خوراک شناسی ۱۸ شهر از جمله شهرهای رشت، شنگژو، پارما و توسان تاکنون به شبکه جهانی شهرهای خلاق پیوسته اند.

اصفهان؛ شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی

اصفهان به همراه ۴۶ شهر دیگر در بیستم آذر ۱۳۹۴ به عضویت شبکه جهانی شهرهای خلاق درآمد. پیگیری امور علمی این عضویت بر عهده جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان و پیگیری بخش اجرایی بر عهده شهرداری اصفهان بود. اصفهان تا پیش از عضویت در شبکه جهانی شهرهای خلاق، هم در زمینه فراوانی تولیدکنندگان منطقه ای و هم از نظر افراد خلاق و ماهر در صنایع دستی بومی، از امکانات مناسبی برخوردار بود و همین ظرفیت موجب پیوستن آن به شبکه های شهرهای خلاق شد.

اصفهان در زمینه قلم کاری، فیروزه کوبی، میناکاری،خاتم سازی، قالی بافی، منبت کاری، نمدمالی، ملیله سازی و بسیاری صنایع محلی دیگر، منحصر به فرد است. وجود این صنایع دستی و برندشدن این صنایع در سطح جهانی با پیوستن به شبکه شهرهای خلاق، جذب گردشگر و در نتیجه ارزآوری را برای اصفهان و در نتیجه ایران موجب می شود. این جذب، موجب رونق بیشتر صنایع دستی در اصفهان از یکسو و رونق دیگر صنایع و، در نتیجه شهر از سوی دیگر می شود؛ بنابراین اشتغال در شهر افزایش می یابد.

در صورتی که این توسعه به حدی مناسب و رقابتی با دیگر شهرهای جهانی برسد، طبقه خلاق جهانی نیز جذب شهر شده، رونق هرچه بیشتر شهر محقق خواهدشد. به نظر می رسد بتوان نقطه آغاز این روند را برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های جهانی در اصفهان و تبلیغات قدرتمند از مسیر شبکه شهرهای خلاق و استفاده از ظرفیت های این شبکه دانست. سنگ زیربنای خلاقیت در این شهر، مشارکت طبقه خلاق است. این مشارکت هم مستقیم است و هم به کمک نهادهای شهری صورت می گیرد؛ بنابراین در شهر خلاق اصفهان مردم باید در تصمیماتی که به زندگی آن ها مربوط است، سهیم باشند و به عنوان یک شهروند با حقوق و جایگاه مشخص در مراسم و فضاهای خلاق شرکت کنند تا مفهوم خلاقیت شهری از واری حوزه عرفی شهرنشینی به همه نهادها گسترش یابد.
 

در روند پیوند اصفهان به شبکه جهانی شهرهای خلاق، یکی از مهم ترین تلاش های مسئولان اصفهان، ثبت «هفته نکوداشت اصفهان» است. در این هفته- که به طور معمول در هفته اول اردیبهشت هر سال برگزار می شود- جشن های گوناگونی در مناطق پانزده گانه اصهفان با هدف آشنایی بیشتر با فرهنگ بومی اصفهان برپا می شود با پیوستن اصفهان به شبکه جهانی شهرهای خلاق، تلاش برای ثبت این هفته در یونسکو به عنوان تلاش برای دستیابی به معیارهای شهر خلاق در جریان است.

رشت؛ شهر خلاق در حوزه خوراک شناسی

شهر رشت به دلیل داشتن تنوع غذایی بسیار (بیش از ۱۷۰ نوع غذا) و نیز وجود چندین مدرسه آشپزی، به دسته خوراک شناسی شبکه جهانی شهرهای خلاق پیوسته است. این پیوند می تواند نقطه آغازی برای رونق اقتصادی شهر رشت باشد؛ بدین صورت که مسئولان می توانند با ایجاد جشنواره های غذایی در سطح جهانی گردشگران بسیاری را جذب رشت کنند و درصورتی که این درآمد حاصل از گردشگری صرف ایجاد مدارس آشپزی، رستوران های جدید (با پخت غذاهای بومی) و نیز ساخت هتل ها شود، علاوه بر توسعه اقتصادی، افزایش اشتغال و در نتیجه حرکت در مسیر اقتصاد پایدار را در پی خواهدداشت.

استفاده از مواد بومی در غذاها نیز موجب حرکت در مسیر پایداری زیست محیطی می شود و ایجاد امکان یادگیری آشپزی برای همه نیز تا حدی به عدالت و پایداری اجتماعی در این زمینه خواهدانجامید. برگزاری جشنواره غذاهای رشت از تازه ترین اقدامات مسئولان این شهر با هدف ترویج و تبلیغ صنعت خوراک این حوزه جغرافیایی است.

شیراز؛ شهر خلاق ادبیات

شیراز در آستانه پیوستن به شبکه جهانی شهرهای خلاق قرار دارد. به نظر می رسد به دلیل وجود شاعران مشهور در طول تاریخ و نیز وجود محیط هایی چون آرامگاه های شاعران بزرگ (مناسب برای مشاعره و پرداختن به مسائل ادبی)، شیراز بتواند به شبکه شهرهای خلاق بپیوندد. اما لازمه ادامه این پیوند در آینده، ایجاد فضایی ادبی در مدارس و دانشگاه ها و تاکید بر ادبیات در این مراکز، ترویج ادبیات در رسانه ها و نیز برگزاری بیشتر همایش های ادبی است.

شیراز یکی از گردشگرپذیرترین شهرهای ایران است که در صورت معرفی شدن در سطح جهانی با برند «شهر ادبی»، می تواند جاذبه های دیگر خود را نیز به گردشگران از سراسر جهان معرفی کند.

استفاده از انگاره شهر خلاق در ایران

میان دو رویکرد کلی شهر خلاق، جذب افراد خلاق و توسعه صنایع خلاق، آن چه در کوتاه مدت در ایران امکان پذیر است. استفاده از صنایع خلاق است؛ زیرا گسترش ارتباط ایران با دیگر کشورهای جان و شناخته شدن ظرفیت های ناشناخته شهرهای ایران در سطح جهانی، می تواند فرصت مناسبی برای شناسایی خلاقیت های بومی باشد و در کوتاه مدت به توسعه این صنایع خلاق از مسیر جذب گردشگر منجر شود. این فرصت می تواند با تعامل دانشگاهیان با بنگاه های اقتصادی و شهرداری ها و نیز تشکیل بنگاه های دانش بنیان، به برتری شهرهای ایران در مقابل شهرهای جهانی بینجامد. وجود شبکه جهانی شهرهای خلاق یونسکو با دسته بندی مشخص، شناخته شدن بیشتر خلاقیت های نهفته شهرهای جهان برای خود آن شهرها را در پی دارد. شناخت بهترِ شهر خلاق از خود و نیز تعامل بیشتر با جهان از مسیر پیشرفت صنایع خلاق و جذب گردشگر، به خودکفایی اقتصاد شهر در گذر زمان می انجامد و در نتیجه، شهر به تدریج در مسیر توسعه پایدار شهری گام بر می دارد.