آیا زمین دچار تغییرات اقلیمی شده است؟

به گزارش خبرنگار ایمنا، تغییرات اقلیمی به شاخص‌های متعددی بستگی دارد و از زمان پیدایش کره زمین تا کنون عوامل متعددی بر اقلیم مناطق مختلف آن اثرگذار بوده است، تا قبل از انقلاب صنعتی و در برهه‌هایی از زمان پدیده‌های طبیعی از جمله آتشفشان‌ها موجب تغییر اقلیم زمین می‌شدند و نقش انسان بر تغییرات آب و هوای کره زمین چندان اثرگذار نبود، اما همزمان با انقلاب صنعتی و طی سال‌های پس از آن افزایش گازهای گلخانه‌ای و دی اکسیدکربن، استفاده از سوخت‌های فسیلی، فعالیت مراکز دامپروری صنعتی و عوامل انسانی دیگر موجب ایجاد تغییراتی در آب و هوا شد که از آن به عنوان تغییرات اقلیمی یاد می‌شود.

بارش‌های رگباری، خشکسالی‌های طولانی مدت و سیلاب‌های مهیب نتیجه تغییرات اقلیمی عنوان می‌شود، به تازگی نیز گروهی از دانشمندان هشدار وقوع خشکسالی‎های طولانی مدت قرون وسطایی را داده‌اند، خشکسالی طولانی مدت یا وقوع سیلاب بر اثربارش‌های رگباری هر دو تهدیدی برای حیات و تغذیه انسان‌ها، جانداران و گیاهان در نقاط مختلف کره زمین است اما اینکه این فرضیه‌ها تا چه حد قابل اطمینان است جای سئوال دارد.

آنچه مسلم است شرایط آب و هوایی از جمله دمای کره زمین نسبت به ۱۰۰ سال گذشته تغییرات محسوسی کرده است که آنچنان نگران کننده بوده که گروه‌های مختلفی از مردم در سراسر جهان از جمله فعالان محیط زیست نسبت به لزوم تغییر رویه زندگی بشر هشدار داده‎اند، برای اطلاع از روند تغییر اقلیم و دمای کره زمین، وضعیت شهرهای کشور و شناخت راهکارهای مقابله با این تغییرات با دکتر "امیر گندمکار" اقلیم شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد گفت و گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

هواشناسی و آب و هواشناسی به چه معنا است؟

واژه هواشناسی( weather) به معنای شرایط گذاری جو است و هوای ابری، آفتابی، بارانی توصیفی برای وضعیت گذرای جو است اما اقلیم یا آب و هواشناسی(Climate) میانگین‌های بلند مدت وضعیت آب و هوا است به طور مثال می‌گوییم آب و هوای اصفهان گرم و خشک است یا عنوان می‌کنیم آب و هوای شمال مرطوب است به عبارت دیگر شرایط جو در بلند مدت را آب و هوا شناسی  و در کوتاه مدت را هواشناسی می‌نامیم.

آیا زمین دچار تغییرات اقلیمی شده است؟

ما با واقعیتی به نام گرمایش جهانی روبرو هستیم، یعنی هوای کره زمین گرم‌تر شده است که قابل اثبات است و شکی در آن نیست اما  همه دانشمندان درباره تغییر اقلیم اتفاق نظر ندارند، برخی دانشمندان عنوان می‌کنند که تغییر اقلیم به معنای تبدیل اقلیم یک سرزمین به اقلیمی دیگر است به عبارت دیگر زمانی می‌شود حرف از تغییر اقلیم به میان آورد که به طور مثال اقلیم سرد یک منطقه به اقلیم خشک تغییر پیدا کند به طور مثال اقلیم شهر اصفهان در ۵۰ سال گذشته تبدیل به اقلیم دیگری نشده است اما پدیده گرمایش جهانی داریم.

گرمایش جهانی بدین معنی است که دمای کره زمین طی ۱۰۰ سال اخیر به طور متوسط یک تا ۱.۵ در جه افرایش پیدا کرده و کشور ایران نیز ار این گرمایش جهانی بی نصیب نبوده است، دمای هوا در برخی مناطق ایران دو تا سه درجه افزایش پیدا کرده و در برخی مناطق کمتر بوده یا اصلا تغییری نکرده است.

گرمایش جهانی موجب شده که رگبار، خشکسالی و سیلاب را به تدوام داشته باشیم، فعالیت‌های جهانی به منظور کاهش ورود گازهای گلخانه‌ای به هوا شدت گرفته است و چنانچه این جنبش موفقیت آمیز باشد روند افزایش دمای کره زمین مثل ۵۰  سال گذشته نخواهد بود و روند افزایش دما معتدل‌تر و مشکلات کمتر خواهد بود در غیر اینصورت براساس پیش‌بینی‌ها ۱.۵ درجه افزایش دما خواهیم داشت و بسیاری از نقاط کره زمین از جمله بسیاری از نقاط جنوبی ایران از بندر گناوه، بوشهر تا خوزستان غیر قابل سکونت می‌شود.

به دنبال افزایش دما در کشور ایران افزایش تبخیر نیز صورت گرفته و نوساناتی در میزان بارش در برخی سال‌ها وجود داشته اما در مجموع میزان بارش کشور کم نشده است و پیش بینی‌ها نیز حاکی است که میزان بارش طی سال‌های آینده کم نخواهد شد اما مشکل این است که افزایش دما افزایش تبخیر را در پی دارد و در صورت بارندگی آب حاصل از بارش سریعا تبخیر می‌شود.

فشردگی بارش‌ها در چند ماه و تبخیر زیاد از جمله مشکلات کشور ایران است به طور مثال در گذشته بارندگی در شهر اصفهان از مهرماه شروع می‌شد و تا اردیبهشت ماه ادامه داشت در حالی که اکنون بیشتر بارش‌ها در ماه‌های آبان، آذر، اسفند و فروردین است به عبارت دیگر بارشی که در گذشته طی هفت تا هشت ماه از سال وجود داشت در حال حاضر طی سه تا چهار ماه انجام می‌شود؛ همین امر موجب خشکسالی و بارندگی‌های رگباری و شدید شده است.

پیش‌بینی وقوع دوره‌های خشکسالی بلند مدت تا چه اندازه درست است؟

پدیده خشکسالی طی سال‌های اخیر در کشور وجود داشته است اما نمی‌توان دوره‌های مشخص خشکسالی را پیش‌بینی کرد به طور مثال سال گذشته یکی از بهترین سال‌ها از نظر بارش طی ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر بود اما این میزان افزایش بارش نوسانی است، یک سال کم و یک سال زیاد می‌شود اما ما نمی‌توانیم با قطعیت در مورد خشکسالی نظر دهیم، البته پیش‌بینی‌هایی انجام می‌شود اما هیچ کدام از آنها قطعیت ندارد زیرا در مورد گرمایش جهانی نیز سه سناریوی بدبینانه، خوش‌بینانه و حد واسط وجود دارد و تحقق هر کدام از آن‌ها بستگی به شرایط جهانی از جمله افزایش، کاهش یا ثبات گازهای گلخانه‌ای دارد بنابراین پیش‌بینی‌های بلند مدت درباره وضعیت اقلیمی ممکن نیست اما پیش بینی کوتاه مدت از چند روز، چند هفته، یک ماه و حتی فصلی قابلیت اعتماد دارد اما واقعیت این است که پیش بینی‌هایی که فراتر از این بازه‌های زمانی انجام شود چندان قابل اعتماد نیست.

به طور مثال میزان بارش بی سابقه سال گذشته، طی سال‌های قبل‌تر از آن پیش‌بینی نشده بود که در برخی مناطق کشور از جمله استان لرستان بی سابقه بوده است و در طول تاریخ لرستان تنها یک بار دیگر چنین بارشی بوده است.

پیش بینی میزان بارندگی سال گذشته، در طول ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته امکان نداشت اما سه تا چهار ماه قبل از بارش‌ها امکان داشت.

دوره‌های خشکسالی و ترسالی زیادی در طول تاریخ وجود داشته است که از آنها با عنوان دوره‌های یخچالی و بین یخچالی یاد می‌شود، برخی دانشمندان وقوع دوره‌های خشکسالی قرون وسطایی و برخی دیگر وقوع عصر یخبندان کوچکی را پیش‌بینی می‌کنند و نظرات آنان بر اساس مدل‌های مختلف متفاوت است.

دانشمندان فرضیه‌های خود را بر اساس چه شواهد و مدارکی ارائه می‌دهند؟

دانشمندان بر اساس مدل‌های آب و هوایی گردش عمومی جو و شاخص‌هایی نظیر مقدار بخار آب جو، حرکت خورشید نسبت به زمین، کاهش یا افزایش لکه‌های خورشیدی، حرکت زمین نسبت به خورشید و انحراف زمین نسبت به خورشید فرضیه خود را ارائه می‌دهند.

یکی از مهم‌ترین این شاخصه‌ها فعالیت خورشید است، چنانچه بیشتر شود هوا گرم و چنانچه کمتر شود هوا سرد می‌شود، پیش‌بینی‌ها حاکی است که فعالیت خورشید کم می‌شود بنابراین چنانکه لکه‌های خورشیدی کم شود ما دوره یخبندان کوچکی را پیش رو خواهیم داشت.

پیش بینی شما از میزان بارش‌ها در سال آبی پیش رو چیست؟

سال آبی پیش رو که از مهرماه آغاز می‌شود، سالی نرمال است. بدین معنی که میزان بارش‌ها به طور متوسط مشابه ۳۰ تا ۴۰ سال گذشته خواهد بود، سال آبی آینده نه سالی خشک و نه سالی تر است؛ هرچه پیش‌بینی‌های میزان بارندگی کوتاه مدت‌تر باشد دقیق‌تر است و براساس پیش بینی ما میزان بارش‌های پاییز امسال نرمال است بدین معنی که بارندگی در  فصل پاییز به خوبی پارسال نیست و به بدی سال‌های گذشته نیز نخواهد بود اما پیش بینی میزان بارندگی از الان برای فصول آینده ممکن نیست و به گردش عمومی جو، تغییرات دمای آب اقیانوس‌ها و بسیاری از شاخصه‌های تاثیر گذار دیگر بستگی دارد.

پیش بینی شما از شرایط اقلیمی زمین برای دهه‌های آینده چیست؟

بنا بر بررسی‌های که روی مدل‌های آب و هوایی انجام داده‌ام دمای هوای زمین تا سال ۲۰۵۰ یعنی تا ۳۰ سال دیگر چندان گرم‌تر نمی‌شود اما قطعا افزایش بارندگی خواهیم داشت.  البته این میزان افرایش بارش به معنی دو برابر شدن میزان بارندگی نیست، به طور مثال بارش شهر اصفهان که ۱۲۵ میلی‌متر است به ۱۳۰ میلی متر افزایش پیدا کرده یعنی سه تا چهار درصد افزایش پیدا می‌کند.

چه برنامه‌ها و تمهیداتی باید برای مقابله با نوسان بارش‌ها در نظر گرفته شود؟

باید این واقعیت را قبول کنیم که کشور ما کم آب است و آب و هوای بری دارد، بدین معنی که دو دوره خشکسالی یا ترسالی در بیشتر سال‌ها دیده می‌شود و سال‌های معتدل از نظر بارش کم است، بر این مبنا پدیده غالب در ایران بارش‌های شدید و خشکسالی‌های شدید است بنابراین باید در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی صرفه‌ جویی و روش‌های نوین کاشت به کار گرفته شود؛ زیرا روش‌های به کار گرفته شده در بخش کشاورزی نابود کننده کشور ما است.

راه‌های نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی باید مشخص شود تا سفره‌ها تقویت شود، در اینصورت امکان مقابله با خشکسالی سه تا چهار ساله وجود دارد اما سد زدن به منظور نگهداری و ذخیره آب جز تبخیر آن و دعوا بر سر منابع نتیجه دیگری ندارد.

برای احداث شهر، پل و جاده نیز باید حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها را رعایت کنیم، خرابی شهرهای استان لرستان به دلیل وقوع سیل نبود بلکه خانه‌ها و جاده‌ها در حریم رودخانه و مسیل‌ها ساخته شده بود، چنانچه این نکات را رعایت کنیم مشکل چندانی نخواهیم داشت.

 البته پیش‌بینی آب و هوایی نیز بسیار حائز اهمیت است و چنانچه سال گذشته براساس پیش‌بینی‌ها مدیریت درستی انجام شده بود و  آب‌ پشت سد به آرامی تخلیه می‌شد سیلی در استان خوزستان اتفاق نمی‌افتاد.

آیا اقلیم شهر اصفهان نسبت به صد سال گذشته تغییر کرده است؟

اقلیم شهر اصفهان بنا بر آمار ثبت شده از سال ۱۸۹۰ یعنی از حدود ۱۳۰ سال گذشته خشک است اما قبلا به دلیل دائمی بودن رودخانه زاینده رود و آبی که از بالادست جاری می‌شد، شهر اصفهان دچار مشکل نبود در حالی که امروزه به دلیل برداشت‌های بالادستی، کشاورزی بی رویه و نادرست و احداث بدون برنامه صنایع مشکلات جدی برای آن به وجود آمده اما اقلیمش تغییری نکرده است.

متاسفانه بسیاری مدیران با سوءمدیریت و نداشتن شناخت کافی نسبت به طبیعت، گمان می‌کنند با سرمایه و بکارگیری تکنولوژی امکان جبران آسیب های وارد شده به طبیعت وجود دارد، در حالی که وضعیت امروز کشور در برخی عرصه های محیط زیستی نتیجه عملکرد و ناآگاهی برخی مدیران  گذشته و حتی امروز است.

گفت‌وگو از: بهناز عرب زاده - خبرنگار ایمنا