به گزارش خبرنگار ایمنا، بارگذاری های بیش از حد صنایع، توسعه باغات و کشاورزی ناپایدار، ویلاسازی، حفر چاه‌های غیرمجاز، برداشت‌های غیرمجاز آب از منابع آب زیرزمینی از جمله اقدامات غیرقانونی در حریم و بستر زاینده رود است که منجر به خشکی این رودخانه و تالاب بین المللی گاوخونی طی ۲۰ سال گذشته شده است.
بر اساس تبصره ۳ ماده ۲ قانون توزیع عادلانه آب، ایجاد هر نوع اعیانی، حفاری و دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها، انهار طبیعی، کانال‌های عمومی، مسیل‌ها، مرداب، برکه‌های طبیعی و همچنین در حریم قانونی سواحل دریاها و دریاچه‌ها اعم از طبیعی و یا مخزنی ممنوع است مگر آنکه با مجوز وزارت نیرو انجام شود.
در تبصره ۴ ماده ۲ قانون توزیع عادلانه آب نیز آمده است: "وزارت نیرو در صورتی که اعیانی‌های موجود در بستر و حریم انهار، رودخانه‌ها، کانال‌های عمومی، مسیل‌ها، مرداب و برکه‌های طبیعی را برای امور مربوط به آب یا برق مزاحم تشخیص دهد به مالک یا متصرف اعلام خواهد کرد که ظرف مدت معینی در تخلیه و جمع آوری اعیانی اقدام کند و در صورت استنکاف وزارت نیرو با اجازه و نظارت دادستان یا نماینده او اقدام به تخلیه و قلع و قمع خواهد کرد."
طرح ساماندهی حریم و بستر رودخانه زاینده رود یک پروژه حیاتی برای احیای این رودخانه با طول ۴۰۰ کیلومتر است که اگر طبق برنامه اجرا شود شاهد زاینده رود جاری و دائمی از سراب تا پایاب خواهیم بود زیرا لایروبی قسمتی از این رودخانه امسال سبب جریان بهتر و مطلوب‌تر آب در بستر آن شد.
سیل فروردین ماه امسال اهمیت لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها را بیش از پیش مشخص کرد زیرا بیشترین خسارت‌ها به ساخت و سازهای حریم و بستر رودخانه های کشور وارد شده بود، آمار خسارت سیل فروردین‌ماه در اصفهان نیز نشان داد که بیشترین ضرر و زیان متوجه ساخت و سازها در حریم رودخانه‌ها بوده و اینکه تا چه اندازه لایروبی رودخانه‌ها در کاهش خسارات ناشی از سیل اثرگذار است.
طرح ساماندهی حریم و بستر رودخانه زاینده رود به رغم ناملایمات و کمبود اعتبارات اما همچنان در حال پیگیری است؛ در همین ارتباط گفت‌وگویی با احمدرضا صادقی، مدیر دفتر مهندسی رودخانه‌های شرکت آب منطقه ای استان اصفهان داشتیم که در ادامه می خوانیم:
طرح ساماندهی رودخانه از چه سالی شروع شد؟
ساماندهی رودخانه ها از جمله زاینده رود از سال‌های گذشته اجرا شده است، به طور عمده عملیات ساماندهی تا پیش از سال ۱۳۹۳ به این شکل بود که شاخص‌هایی در حریم و بستر رودخانه می گذاشتند به عنوان علامت‌هایی که حد و بستر رودخانه با مجاورت آن و مرز بین مالکیت دولت و مالکیت اشخاص را مشخص کند.
همچنین بخش‌هایی از رودخانه را که حالت فرسایشی داشت نیز با استفاده از اعتبارات موجود دیواره سازی و لایروبی می کردند.
اما با توجه به مطالبات کشاورزان شرق اصفهان و مشکلات رودخانه زاینده رود از جمله هدررفت آب، برداشت‌های غیر مجاز و چاه‌های غیرمجاز که در حریم رودخانه وجود داشت، شرکت آب منطقه ای اصفهان از فروردین ماه سال ۱۳۹۳ به صورت حرفه ای ساماندهی رودخانه را پیگیری کرد.
ساماندهی رودخانه از کدام قسمت آغاز شد؟
از شرق اصفهان در محدوده بین بند انحرافی آبشار تا پل زیار برای ساماندهی یک جاده ساحلی کنار رودخانه به پهنای ۲۰ متر و به طول ۳۴ کیلومتر در یک سمت رودخانه احداث و در سمت دیگر رودخانه تا هشت کیلومتر جاده سازی شد اما به دلیل نبود اعتبارات رها شد.
چند هکتار از اراضی رودخانه در سال ۱۳۹۳ آزادسازی شد؟
در مرحله نخست طرح ساماندهی حدود ۲۳۵ مورد از تصرفات حریم و بستر رودخانه زاینده رود در مساحتی حدود ۶۸ هکتار آزادسازی شد.
به دلیل خشکی بستر رودخانه، مسائل آب و حقابه‌ها، مطالبات کشاورزان از ارکان حکومتی و مراجعات آنها به استانداری و وزارت نیرو، پاییز سال ۱۳۹۵ کمیته ساماندهی رودخانه زاینده رود با حضور کارشناسان شرکت آب منطقه ای، شرکت های مهندسان مشاور و نماینده صنف کشاورزان اصفهان تشکیل و از زمستان همان سال مرحله دوم ساماندهی رودخانه آغاز شده است.
مرحله دوم آزاد سازی اراضی و ساماندهی رودخانه زاینده رود از محدوده شهر درچه به سمت بالادست شروع و در قالب احداث جاده ساحلی به پهنای حدود ۲۰ متر در دو طرف رودخانه آزادسازی‌ها انجام شد.
هم اکنون این پروژه به منطقه نکوآباد شهرستان مبارکه رسیده و جاده سازی اطراف رودخانه در حال اجرا است و حدود ۲۰ کیلومتر از این جاده نیز زیرسازی شده است.
پروژه ساماندهی حریم و بستر زاینده رود به رغم کمبود اعتبارات و مشکلات زیادی که تاکنون با آن مواجه بوده، ادامه دارد و همزمان با احداث جاده ساحلی، بخش‌هایی از بستر رودخانه لایروبی شده است و رسوبات و نخاله هایی که در بستر فعال رودخانه ریخته شده بود، پاکسازی شد تا بستر رودخانه شرایط مناسب تری برای رهاسازی و جریان روانتر آب داشته باشد.
اگر این پروژه طبق برنامه انجام شود، قرار است ساماندهی رودخانه زاینده رود تا روستای چم طاق( چم آسمان) ورودی زاینده رود به استان اصفهان ادامه یابد. به هر حال این پروژه به دلیل مسائل مالی و اعتباری به سرعت مناسب پیشروی نمی‌کند اما در حال انجام است.
چقدر اعتبار برای ساماندهی رودخانه اختصاص داده شده است؟
اعتبار ملی مناسبی به این پروژه تخصیص داده نشده است، درصد اعتباراتی که به شرکت آب منطقه ای اختصاص یافته از اعتبارت استانی بوده است، اعتبارات و بودجه ای که برای ساماندهی رودخانه های کل استان از جمله زاینده رود داده می شود، براساس این اعتبارات تاکنون عملیات ساماندهی زاینده رود انجام شده است. اعتبارات استانی برای ساماندهی رودخانه ها نیز خیلی کم بوده با این وجود، خدا را شکر پروژه ساماندهی حریم و بستر زاینده رود در حال انجام است.
چه موانعی سر راه این طرح وجود دارد؟ تاکنون چند مرتبه کشاورزان برای آزادسازی اراضی حریم رودخانه تجمع کرده‌ند زیرا برخی از نهادهای حقوقی به رغم ارسال اخطاریه ها حاضر به آزادسازی حریم رودخانه نبودند و یا حتی مانند نیروگاه برق اسلام آباد در حال حاضر چاه حفر می کنند! با این وجود آیا می توان گفت که تنها مشکل کمبود اعتبارات است؟
تاکید می کنم که مانع اصلی و عمده کمبود اعتبار است زیرا برای پروژه آزادسازی اراضی و ساماندهی حریم و بستر رودخانه به دو نوع اعتبار نیاز است، نخست برای افرادی که در این طرح به زمین هایشان خسارت وارد می شود و درختان و محصولاتشان از بین می رود و زراعت و اعیانی های دیگری که دچار آسیب می شود. ما باید به این ها خسارت پرداخت کنیم، در حالی که به دلیل کمبود اعتبار تاکنون هیچ خسارتی پرداخت نکرده ایم.
برای اجرای خود طرح نیز به بودجه و تامین اعتبار نیاز است تا بتوان پیمانکار پروژه را شارژ مالی کرد و پروژه با سرعت مناسب تری پیگیری شود.
وقتی به کشاورزانی که به دلیل ساماندهی رودخانه به اراضی و باغاتشان آسیب وارد شده، نتوانیم هزینه ضرر و زیان به زمین‌ها و محصولاتشان را پرداخت کنیم، سایر کشاورزان نیز وقتی می بینند با قبلی ها چگونه برخورد شده و قرار است زمین های آنها نیز تصرف شود، به مقاومت اجتماعی روی می آورند در حالی که اگر اراضی کشاورزی حریم رودخانه را آزاد سازی و خسارتش را به موقع به کشاورز پرداخت کنیم، مقاومت اجتماعی کاهش یافته و به پیشرفت پروژه کمک می کند.
چرا باید به افرادی که به حریم و بستر رودخانه دست اندازی می کنند، هزینه ضرر و زیان پرداخت کرد؟
این مسائل، بحث‌های حقوقی خاصی دارد، به هرحال برخی کشاورزان سابقه تصرف دارند، پیش از آنکه برای حریم رودخانه مرز و حدود تعیین شود زمین در تملک کشاورز بوده، با این وجود برای عرصه و زمین به کشاورز خسارت پرداخت نمی شود، فقط خسارت اعیانی‌ها، محصولات و درختانی که از بین می رود خسارت پرداخت می شود.
پرداخت هزینه ضرر و زیان به افرادی که در پی اجرای طرح ساماندهی رودخانه دچار خسارت می شوند از لحاظ قانونی و اجتماعی باید انجام شود، در غیر این صورت پروژه نمی تواند پیشرفت کند.
چه عوامل دیگری مانع از پیشرفت پروژه ساماندهی رودخانه است؟
مضاف بر کمبود اعتبارات، طی سال‌ها از سوی ارگانهای حقوقی و دولتی در امتداد زاینده رود تصرفاتی شده است که در حال حاضر برخی ها به رغم اخطاریه های شرکت آب منطقه ای، برای آزادسازی اراضی تصرف شده، مقاومت می کنند در حالی که اگر این ارگانها با تیم ساماندهی همکاری می کردند شاید موج تبلیغاتی و فضای روحی روانی پدید می آمد که اشخاص حقیقی نیز با ما همکاری کنند و پروژه ساماندهی زاینده رود با سرعت بیشتری پیشروی کند.
چرا ارگانهای دولتی مقاومت می کنند؟
به دلایل خاصی که خودشان داشتند؛ یا ادعای مالکیت یا تولید انرژی و مسائل امنیتی را مطرح می کردند اما خوشبختانه طی دو سه هفته اخیر اتفاقات خوبی افتاده، مذاکراتی با برخی ارگانها شده که روند آزادسازی ها در فلاورجان و مبارکه تکمیل شود، مسئله نیروگاه اسلام آباد نیز در دست بررسی است و به اعتقاد من همه مسائل و مشکلات این چنینی، با توجه به فضایی که طی هفته های گذشته ایجاد شده، به‌زودی حل و فصل و موانع نیز قلع و قمع می شود.
نیروگاه برق به رغم محکومیت در مراجع قضایی در سال ۱۳۸۸ و الزام به آزادسازی تصرفات، طی ۱۰ سال گذشته نه تنها در راستای آزاد سازی اراضی همکاری نکرد بلکه شواهد حاکی از حفر چاه جدید در حریم رودخانه از سوی این نیروگاه است، با توجه به اینکه نیروگاه برق و شرکت آب منطقه ای اصفهان هر دو زیرمجموعه وزارت نیرو هستند، دلیل مقاومت ۱۰ ساله و همکاری نکردن این نیروگاه چیست؟
سال ۱۳۸۸ رای دادگاه دال بر آزادسازی اراضی از سوی نیروگاه بود اما چون مسائلی مانند تولید و تامین برق و انرژی مطرح بود سبب شد این احکام در حالت بایگانی و در دست اقدام بماند و با توجه به دستورات و بخشنامه‌ها، دستگاه‌های دولتی باید خودشان در یک فضایی مذاکره ای مسائل را حل و فصل کنند و براین اساس ۱۰ سال طول کشید.
آیا کارشناسان کشاورزی و محیط زیست نیز در کمیته ساماندهی رودخانه زاینده فعالیت دارند؟
هم اکنون یکی از اعضای اصلی کمیته، نماینده صنف کشاورزان است، در این کمیته، مهندسان مشاور نیز بر طرح ساماندهی نظارت دارند و در حقیقت این پروژه براساس مطالعات و نظارت مهندسان مشاور در حال انجام است. اما سمن های زیست محیطی یا کارشناس اداره کل حفاظت محیط زیست تاکنون در این طرح حضور نداشتند و طرح ساماندهی حریم و بستر رودخانه زاینده رود با حضور نماینده صنف کشاورزان، کارشناسان آب منطقه ای و مهندسان مشاور که با آب منطقه ای قرارداد دارند، در حال پیگیری است.
آیا می توان امیدوار بود که روند اجرای پروژه در نهایت منجر به جاری شدن دائمی زاینده رود از سراب تا پایاب جاری خواهد شد بدون اینکه برای حقابه بران شرق اصفهان مشکلی بوجود آید؟
سوال سختی است؛ متاسفانه طی سال‌های گذشته به غیر از کشاورزان شرق اصفهان که آسیبی جدی از خشکی زاینده رود متحمل شدند، قسمتی که بیشترین آسیب را دید و نتوانست از خودش دفاع کند، تالاب گاوخونی بود، متاسفانه خسارت‌های شدیدی به این تالاب وارد شده و عرصه ۴۷ هزار هکتاری آن که در طول هزاران سال از طریق جریان آب در رودخانه زاینده رود تغذیه می شد به دلیل خشک بودن و شرایط هیدرولوژی حاکم بر رودخانه مورد بی توجهی و ظلم قرار گرفت و خشک شد.
اگرچه گاوخونی هنوز کمی رطوبت دارد و همین یک شانس است که رطوبت باقی مانده از وقوع پدیده گرد و غبار از سمت تالاب جلوگیری می کند اما اگر شرایط به همین شکل ادامه یابد و رطوبت کم تالاب نیز از بین برود شرایط برای خیزش گردوغبار تالاب فراهم و ریزگردهای سمی تا شعاع هزار کیلومتری منتشر می شود.
طی سال‌های اخیر پساب فاضلاب تصفیه خانه جنوب به سمت تالاب رهاسازی می شود که دبی آن به طور متوسط دو مترمکعب در ثانیه است، و تمهیداتی برای حراست از این پساب فاضلاب در نظر گرفته شد تا میزان مناسبی از آن به تالاب برسد و حداقل رطوبت تالاب را حفظ کند، زه آب کشاورزی نیز در تالاب جریان می یابد.
با این وجود تالاب با پساب و زه‌آب احیا نمی شود، حقابه داران، محیط زیست و مردم باید پیگیر تامین حقابه گاوخونی باشند، ما نیز ساماندهی رودخانه را پیگیری می کنیم که هدررفت آب جلوگیری و تلفات آن رودخانه کمتر شود به هر حال اگر بخواهیم محیط زیست بهتری داشته باشیم و سالم تر زندگی کنیم باید حقابه تالاب تامین شود اگر به همین شکل ادامه یابد شهر اصفهان نیز از بین می رود.
در پنج سال گذشته چندهکتار از اراضی رودخانه آزادسازی شده است؟
در مجموع از سال ۱۳۹۳ تاکنون ۱۳۰ هکتار از اراضی رودخانه رفع تصرف و ساماندهی شده است.
بهمن ماه سال گذشته که پس از حدود ۱۸ ماه آب در زاینده رود جاری شد، شهروندان اصفهانی شاهد تله‌های خاک در بستر رودخانه بودند، علت وجود این تله خاک‌ها چه بود؟ آیا شرکت آب منطقه ای بر این اقدام نظارت داشت؟
کشاورزان شرق اصفهان از سال های قبل به دو مسئله معترض بودند، یکی بندهای سنگی شهرداری اصفهان روی رودخانه که از دهه ۱۳۷۰ احداث شده بود و حالت آبنما داشتند و آب پشت اینها می ماند، سال ۱۳۹۳ با تعاملات آب منطقه ای، صنف کشاورزان و شهرداری این بندها به طور قابل توجهی اصلاح و سنگ‌ها برداشته شد تا آب روان تر جریان یابد.
دومین مسئله پهنای رودخانه است، کشاورزان هنوز نسبت به این موضوع مطابه دارند که پهنای رودخانه به ویژه حد فاصل سی و سه پل تا خواجو پهنای زیاد است و باید عرض آن کاهش یابد، براین اساس کارشناسان بهمن ماه سال گذشته، خاک ریزهایی ایجاد و به طور موقت پهنای رودخانه را کم کردند، فقط به خاطر همان مطالبات این اقدام صورت گرفت با این وجود کاهش پهنای رودخانه نیاز به بررسی و کارشناسی دقیق تر دارد که آیا نیاز است این پهنا کم شود و با چه روشی، تا هم خواسته فنی مهندسی در نظر گرفته شود و هم به چشم انداز شهر آسیب نزند.
صحبت پایانی؟
فلات مرکزی ایران و به ویژه رودخانه زاینده رود شرایط خوبی ندارد اگر مدیران کشوری و استانی به این مسئله توجه نکنند این معضل نه تنها فلات مرکزی بلکه کل کشور را درگیر می کند، اصفهان به دلیل آثار تاریخی و تالاب گاوخونی اهمیت بین المللی دارند براین اساس مدیریت کلان کشور نباید زاینده رود را به عنوان بحث منطقه ای نگاه کند زاینده رود را مسئله ملی در نظر بگیرد. برای آن تامین اعتبار کند شاید آینده بهتری در انتظار این رودخانه باشد و مردم را به آینده امیدوارتر کند.
گفت‌وگو از: ندا سپاهی- خبرنگار ایمنا
نظر شما