به گزارش ایمنا، استاد محمد آقامحمدرفیع معروف به رفیعی سال ۱۳۲۵ در اصفهان متولد شد. از دوران کودکی نزد «استاد محمدصادق هنانی» و به مدت ۲۰ سال در رشته ملیله سازی، کارکرد و از سال ۱۳۵۵ به طور مستقل فعالیت خود را ادامه داد. استاد آقامحمد رفیع پیرو همان شیوه ای است که در ۵۰ سال گذشته در اصفهان متداول بوده، اما بنا به سلیقه خویش نوآوری هایی نیز در آن بکار برده و آثار بسیار ظریف و کم نظیری را خلق کرده است. او در نمایشگاه های سالانه سازمان صنایع دستی اصفهان، تهران، شیراز، تبریز و همدان و بسیاری دیگر از شهرهای ایران شرکت کرده و همچنین در برخی از نمایشگاه های خارجی مانند نمایشگاه های کشورهای ایرلند، رومانی، باکو، پاکستان، لبنان نیز شرکت داشته است.
آنچه می خوانید گفتگو با استاد محمد آقامحمد رفیع پیشکسوت هنر ملیله سازی است.
چگونه به هنر ملیله سازی وارد شدید؟
همسایه ای داشتیم که شغلش ملیله بود خدا رحمتش کند مرحوم حاج محمد صادق هنانی که کم کم پیش او رفتم و به این کار علاقمند شدم که نزد ایشان ماندگار شدم تا سن حدود ۱۹ سالگی که خودم به اصطلاح قدیم استادکار شدم و از آن زمان تا کنون در این رشته فعالیت می کنم.
تدریس هم داشته اید؟
بله هم در دانشگاه های پیام نور، علمی کاربردی، دانشگاه هنر اصفهان و در شرکت تعاونی ملیله سازان و همچنین در کارگاه خودم هنرجویان زیادی داشتم که اکنون همه آنها در شهرهای مختلفی مانند تهران، مشهد، اراک، قزوین و یزد و خیلی شهرهای دیگر کار می کنند و استاد شده اند و خیلی از آن ها هم استاد دانشگاه هستند.
تاریخچه ملیله سازی به چه دوره ای می رسد؟
ملیله مربوط به قبل از اسلام است. اوج آن در دور صفوی است و الان نمونه هایش در موزه کلیسای وانک وجود دارد.
ملیله سازی بر روی چه فلزی انجام می شود؟
فلز اولیه چه طلا ، نقره و یا مس باشد به لحاظ کارکرد فرق ندارد ولی به لحاظ هنری طلا و نقره ظریف تر است، مس ظرافت کمتری دارد، اما چون طلا و نقره گران است بیشتر رو به مس آورده اند و آن را آب‌کاری و استفاده می کنند. در واقع بعد از نقره های قدیم مس هم رواج پیدا کرده است.
این هنر چه ابزای دارد؟
ابزار ملیله در طلا و نقره و مس تقریبا یکی است و یک پَنس یا انبرک و یک قیچی است.
مراحل ملیله سازی چیست؟
ابتدا طراحی می کنیم و طراحی را روی چوب یا فلز درمی آوریم، قالب دورش را می گیریم و آن را روی آهن معمولی می گذاریم و رویش موم می دهیم و سپس نقشه ای را که می خواهیم روی آن پیاده می کنیم، بعد از اینکه تکمیل شد جوشکاری و مونتاژ و آب‌کاری و سفیدشدن را انجام می دهیم.
آثاری که تولید می کنید سفارشی است؟
هم سفارش می گیریم و هم خودمان تولید می کنیم، اما ما کار بازاری نداریم و بیشتر کار هنری و سفارشی انجام می دهیم.
تا چه حد کشورهای خارجی با هنر ملیله سازی آشنا شده اند؟
خیلی از کشورها روی این کار شناختی ندارند و تازه بازریابی دارد انجام می شود و خیلی ها فکرمی کنند این آثار ماشینی است و نمی دانند که با دست انجام می شود. اگر بتوان در نمایشگاه های بیشتری در کشورهای خارجی شرکت کرد در آن صورت هنر ملیلیه سازی بیشتر معرفی می شود ضمن اینکه اگر توریست بیشتری به اصفهان بیاید با این هنر آشنا می شود.
مشکلات عمدۀ صنایع دستی چیست؟ راهکاری برای حل آن دارید؟
نبودن توریست یکی از مهمترین مشکلات است، یکی از پیشنهادات من این است که اگر تمام سفارتخانه های ایران در هر شهری از صنایع دستی حمایت کنند به صورتی که در هر سفارتخانه یک اثر از رشته های صنایع دستی ایران را مانند نمایشگاه ارائه کنند و تبلیغات داشته باشند می تواند صادرات را افزایش دهند. همچنین برگزاری نمایشگاه در خارج از ایران با حضور رشته های مختلف صنایع دستی از دیگر عوامل تاثیرگذار است که باعث می شود خارجی ها این آثار را ببینند و جذب شوند و ببینند که با دست انجام می شوند ولی متاسفانه فعلا در این خصوص اقدامی نشده است. لازم است که بازاریابی انجام شود و بدانند کشورهای مختلف چه صنایع دستی را می پسندند نه اینکه نمایشگاهی بزنند و رشته هایی را در آن نمایشگاه ارائه کنند که آن کشور نمی پسندد، بنابراین بازاریابی به صورت هدفمند لازم است و این بازاریابی باید با همکاری شرکت تعاونی انجام شود.
سبک شما قابل شناسایی است؟
با توجه به سبک موجود در در هر اثر من و همکارانی که شاگردان قبلی من بوده اند، در هر جایی که باشند همه می فهمند که کار ما است. ما اصولا نقره کار می کنیم وامروز در بین ملیله سازان اگر ۱۰ نفر کار نقره می کند هزار نفر کار مس انجام می دهند. در واقع شناخت آثار من و همکاران یعنی شاگردان قبلی من مانند فرش است که مثلا می گویند فلان فرش، فرش اصفهان است. کار ما را هم از روی سبک‌مان می فهمند چون ما کارهای خاصی انجام می دهیم که همه کس انجام نمی دهد و اسم‌مان هم «اصفهان ملیله» است. کار ما هنری است، موزه ای است یعنی تکرار نمی کنیم، با ذهنمان طرح را خلق می کنیم و نقش ها همه متفاوت است و هر اثرمان با اثر قبل متفاوت است یعنی از روی نقشه اش مشخص است.
شرکت تعاونی ملیله سازان هنوزهم برجاست؟
ما حدود ۳۰ نفر بودیم که از سال ۴۷ شرکت تعاونی ملیله سازان را بازکردیم به نام ملیله سازان که استاد هنانی هم از اعضای آن بود، اما الان همه پیر و خانه نشین شده اند و از آن ۳۰ نفر تنها من مانده ام به همین دلیل فعلا شرکت تعاونی بسته شد چون همه خانه نشین شدند.
به نظر شما هنرمند چه کسی است؟
هنرمند کسی است که کاری انجام دهد که ماندگاری داشته باشد. کار تک انجام دهد، حتی اگر امضا هم نداشته باشند از روی سبک‌شان می گویند کار فلان هنرمند است.
آثار شما در موزه ها هم وجود دارد؟
یک اثرم در موزه ای در تهران است در واقع ماجرای خرید این اثر برای موزه به این صورت بود که زمان ریاست جمهوری آقای رفسنجانی نمایشگاهی داخل ایران برگزار شده بود و من هم حضور داشتم که آنجا کارهای شاخص را برای موزه می خریدند اما حالا چنین کاری انجام نمی شود. آن اثرم یک بطری ملیله کاری با ارتفاع ۳۰ سانتی متر و از نقره خالص ساخته شده و از سه قسمت شکل گرفته بود که دو قسمت آن بهم متصل بود و بطری از قسمت سوم که آزاد است خارج می شود، این بطری از ۳۵ قطعه و ۴۵۰۰ ملیله تشکیل شده بود.
فرزندان شما در کار هنری فعالیت دارند؟
دو پسر و یک دختر دارم که دخترم طراح است و برای ملیله هم طراحی می کند و یکی از پسرانم در کار زرگری است و پسر دیگرم در کار الکترونیک فعالیت می کند و در کار هنری نیست. البته هیچ جا در دنیا در زمینه صنایع دستی مثل اصفهان نیست و به همین دلیل است که شهر جهانی صنایع دستی است. اصلا اصفهانی ها ذاتا هنرمند هستند و زود کار یاد می گیرند.
هنر ملیله سازی در کدام شهرهای رواج دارد؟
قبلا بنیاد کار ملیله فقط در اصفهان و زنجان بود اما حالا در تهران و یزد و مشهد و شیراز و در واقع در همه شهرها کار می کنند.
تفاوت ملیله اصفهان و زنجان چیست؟
در سبک کارها و چیدن متفاوت هستند، طراحی‌های ما بسیار متفاوت از زنجان است. تولیدات ما شامل محصولات متفاوتی است. طرح های اجرا شده ما بیشتر ذهنی و با خلاقیت هایی هم توسط خودم و شاگردانم در طرحها ایجاد شده ، اما آنها تنها یک نوع محصول تولید می‌کنند.
سایر کشورها هم این هنر را کار می کنند؟
من وقتی ایرلند بودم مردی را دیدم که اهل روسیه بود و می‌گفت پدربزرگش مدالی از ملیله داشته است و عکس آن را به من نشان داد. الان چین و کره هم دارند به ایران می آیند و انواع هنرهای ایران را می بینند و می روند و در کشور خودشان کار می کنند و جالب است که وقتی به ایران می آیند از همه آثار ما عکس می گیرند اما نمی گذارند ما از آثار آنها عکس بگیریم و به این ترتیب بعد در کشور خودشان از روی آثار ما می سازند و جالب آن است که بعد همان را به خود ما هم می فروشند. هند هم هنرهای زیادی دارد اما کار ریخته ای انجام می دهند اما ما همه کار را با دست انجام می دهیم و کار ریخته ای نداریم، اما متاسفانه برخی ها الان کار ریخته ای هم انجام می دهند در حالی که صنایع دستی مثل فرش دستباف و ماشینی است و کیفیت آن ها با هم فرق دارد.
جوانان را به هنر تشویق می کنید؟
بله من جوانان را تشویق می کنم که کار هنری انجام دهند اما باید کار هنری‌شان تک باشد و اثری را تکرار نکنند و با فکر خودشان کار کنند تا اثرشان کاری هنری شود. البته این کار درآمد ندارد اما من به جوانان می گویم به صنایع دستی روی بیاورند. من یادم است که وقتی ما می خواستیم کاری را شروع کنیم دو سه سال که می رفتیم کار را یاد می گرفتیم و پول نمی گرفتیم اما الان بعد از یک ماه پول می خواهند و تا الفبا را یاد می گیرند می خواهند بروند و تولید کنند و به این ترتیب کیفیت کار پایین می آید البته یکی از دلایل آن وضعیت اقتصادی است که در شرایط بدی قرار داریم اما به هرحال من توصیه می کنم جوانان صنایع دستی کار کنند.
آموختن هنر ملیله سازی از چه سنی بیشتر جواب می دهد؟
بهتر است از هنرستان به ملیله روی بیاروند اما افرادی هم هستند که در سنین بالاتری مانند ۵۰ یا ۶۰ سال آمده اند و ملیله کار می کنند، به هرحال باید علاقه داشته باشند و نسبت به کار شناخت پیدا کند و حوصله کنند تا کار حل شود.
آموزش را بر روی مس انجام می دهید؟
ما در ابتدا برای اینکه الفبای کار را یاد بدهیم با مس شروع می کنیم.
فوت کوزه گری را برای خودتان نگه داشتید یا به شاگردان آموزش دادید؟
من خودم همیشه گفته ام شاگرد استاد هنانی هستم و هر دفعه می گویم او این کار را به من یاد داد و خدا بیامرز برایش گفته ام و الان هم خودم چه حضوری چه تلفنی به تمام سوال های شاگردانم پاسخ داده ام چون بعدها جایگزین من می شوند و می گویند از فلانی یاد گرفتم. الان هم از هر کسی بپرسید برای ملیله سازی ما را معرفی می کنند چون می دانند همه چیز را به آنها می گویم.
انتظار شما از مسئولین شهر اصفهان چیست؟
موضوع این است که ما نمی دانیم مسئولین صنایع دستی ارشاد است، سازمان میراث فرهنگی، فنی حرفه ای است، شهرداری است یا معاونت صنایع دستی است و یا غیره! هرکسی برای خودش صنایع دستی کار می کند در حالی که مثلا سازمان فنی حرفه ای باید از استادان صنایع دستی استفاده کند چون هم کیفیت کار بالا می رود و هم این افراد شناخته شده اند و تمام فوت و فن کار را بلد هستند و درنتیجه اگر کیفیت بالا باشد بازارش هم بهتر می شود. موضوع دیگر این است که در برگزاری نمایشگاه صنایع دستی به هنرمندان کمک کنند و از هنرمندانی که کار باکیفیت دارند هزینه نگیرند، لااقل پول نمایشگاه را نگیرند مثلا چهلستون نمایشگاه می گذارند و از هنرمندانش پول می گیرند! آخر این به چه درد می خورد! در واقع تنها به درد فروشندگان می خورد نه هنرمندان!
به گزارش ایمنا، هنر ملیله سازی از قدمتی دیرینه برخوردار است و به روایت اکثر پژوهشگران ، تاریخچه آن به سالهای پیش از ۵۵۰ تا ۳۳۰ قبل از میلاد بازمی گردد، اما محصولات ملیله در ایران نیز رواج بسیار داشته است به طوری که آثار کشف شده در شوش و همدان و گنجینه جیحون همگی نشان می دهد که ملیله سازی از دیرباز در ایران نیز استفاده می‌شده است و امروز نیز علاوه بر اصفهان و زنجان در بسیاری دیگر از شهرهای ایران نیز انجام می شود، اما اصفهان که به شهر جهانی صنایع دستی شهرت دارد به راستی مهد این هنر است و هنرمندان یگانه‌اش هر گوشه از این شهری که نیمۀ جهان است؛ می سازند و می پردازند. حال مدتهاست که آوازه ی هنر ملیله سازی استاد محمد آقامحمد رفیع و شاگردانش که همکاران امروز وی هستند از خانه شماره ۲۳ در کوچه بازارعلیقلی آقای خیابان بیدآبادی تا آن‌سوی ایران و جهان شنیده شده است، اما همچنان مشکلات صنایع دستی پا برجاست و همت همه جانبۀ مسئولان را می طلبد تا با رفع آن ها اصفهان، شهر جهانی صنایع دستی بماند.
گفتگو از: شیرین مستغاثی، سرویس فرهنگ و هنر ایمنا
نظر شما