نخل گردانی، آیینی به وسعت شهرهای ایران

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایمنا، اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزیینی هم نخل گویند. اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره ای می گویند که آن را بر دوش می کشند. این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی و با یک کف بندی تشکیل شده است. الواری که در کف به کار می رود، معمولاً یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار گرفته اند. دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل می دهد. شکل ظاهری برخی نخل‌ها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است. البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد، دیده نشده است. معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می بندند.

آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد. بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیار آزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگهداری می کند. در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل، به یک خانواده معین اختصاص دارد. از قدیم الایام در آیین نخل داری و نخل گردانی، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شه و یا ده برقرار بوده است. مردم هم بر طبق سنت های پدران و نیاکان خود، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده های مشخصی می دانستند.

روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند می کنند، با آداب خاصی می گردانند و همراه با دسته های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه های محله می برند. گاهی هم به زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به سمت خانه های روحانی بزرگ شهر یا ده حمل می کنند. بعضی نخلها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است به سختی آن را بر شانه های خود حمل کنند. هر دسته، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند. حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل، مردان جوان و تنومند به زیر نخل می روند و دستگیره های چهار جانب آن را می گیرند و «یا حسین» گویان آن را بلند می کنند و دستگیره ها را روی بالشتک های پارچه ای که بر سر شانه های خود قرار داده اند، می گذارند. تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد.

غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بر می گردانند. بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز می کند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می برد و تا محرم سال بعد، از آنها مراقبت می کند.

می دانید کدام حوزه فرهنگی و جغرافیایی ایران از نظر آیین نخل گردانی اهمیت بیشتری دارد؟ در حوزه کویر با همه شهرها و آبادی هایش مراسم نخل گردانی با شور و شوق خاصی برگزار می شود. هر کدام از شهرهای کویری مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند. هر سال در روز پنجم ماه محرم، آذین بندی نخل را آغاز و این کار را در شب عاشورا به پایان می بردند. مردم هم روز عاشورا دسته دسته برای تماشای نخل و هم گرداندن آن به این دو میدان می رفتند.

نخل کشان یک سردسته داشتند که به هنگام بلند کردن نخل، خبردار می گفت، جوانان نخل را برداشته و بر دوش خود قرار داده و آن را حرکت می دادند. آداب عزاداری محرم از جم پدیده های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصول خلاقیتهای اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی جوامع مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی است اما به تبع حوزه های فرهنگی با نمودهای مختلفی دیده می شود. یکی از مراسم های عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درمی آید، مراسم نخل برداری یا نخل گردانی است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا می شود.

نخل گردانی در خور و بیابانک
از جمله نذورات زنان در این روز، پوشاندن لباس ها و جامه‌های رنگین به نخل و علم است. در جلو و عقب نخل آینه می بندند و بر روی برآمدگی بالای نخل هم شش تیغه شمشیر دو به دو در سه ردیف مقابل یکدیگر قرار می گیرد که بر نوک هر کدام انار می زنند و سر هر شمشیر را با دستمال ابریشمی سیاه می بندند و درون نخل زنگ هایی کوچک و بزرگ آویزان می‌کنند. پس ازآن که نخل و علم آماده شد با ذکر صلوات و حسین گویان بر دوش جوانان و عزاداران قرار می گیرد و به بیرون از حسینیه حمل می شود تا کسانی که نذری و یا قربانی دارند جلوی پای نخل و علم انجام دهند.

در جلوی نخل دو نفر از خاندان مقیمی به چاوشی می‌پردازند و همراهان در جواب هر بند آن یا حسین می‌گویند. هنگام عبور از خیابان و حرکت نخل در تمام شهر دیگر سایر افراد به زیارت نخل می شتابد تا از فیض معنوی آن محروم نمانند. پس از این مراسم نخل دوباره به حسینیه انتقال داده می شود. از شب ششم تا شب یازدهم نخل در حسینیه به حرکت در می آید که حاملان آن بیشتر جوانان هستند.

درشب ششم محرم، حسینیه از رونق بیشتری بر خوردار می شود، علم ها بر دوش سادات و نخل بر شانه جوانان به نشانه کاروان حسینی حرکت داده می شود و آن را دور حسینیه می‌چرخانند. یکی از چاوش ها مصراعی از یک بیت را می خواند، موقعی که کلمات مصراع به پایان می رسد مردم «یا حسین» می گویند و حاملین نخل هم، نخل را تکان می دهند و صدای زنگ داخل نخل موجب ایجاد فضایی عنوی می شود. در روز عاشورا جامه های رنگین را از علم و نخل باز می‌کنند و آن را سیاه پوش می سازند که نمادی از شهادت امام حسین(ع) است.

نخل گردانی در ابیانه
در روستای ابیانه، بعد از پایان مراسم جغجغه زنی و پرسه زنی، آئین نخل گردانی شروع می‌شود که دارای شکوه و عظمت خاصی است.

در این مراسم، نخل به حرکت در می‌آید. حرکت این نخل از همان ابتدای مسیر بسیار سخت است. هنگامی که مردم نخل را بر دوش می‌گیرند باید آن را از کوهی با شیب تند بالا ببرند. عده‌ای زیر پایه‌های نخل هستند و عده‌ای طنابی را که به نخل بسته شده به طرف بالا می‌کشند و همزمان در این هنگام، بخشی دیگر از مردم ابیانه آماده به حرکت در آوردن نخل محله بالا می‌شوند. پرشورترین بخش مراسم‌های سنتی در ابیانه نطنز، هنگامی است که صبح عاشورا نخل محله بالا به حرکت در می‌آید و همه مردم در محله «پرزله» جمع می‌شوند و منتظر به حرکت درآمدن نخل هستند. در این فاصله هم از چای تازه دمی که به دست خود اهالی در مسجد پرزله به صورت نذری داده می‌شود می‌نوشند.

نخل به حرکت درمی‌آید. امروز روزی است که نخل را باید در مکان‌های خاصی زمین بگذارند و در همین هنگام نیز، دسته‌های زنجیرزن به دنبال نخل به عزاداری می‌پردازند و نخل محله بالا از محله پرزله به طرف میان ده حرکت می‌کند. همزمان با حرکت نخل محله بالا به طرف محله میان ده، نخل محله پایین هم به طرف این محل حرکت می‌کند و تنها جایی که هر دو نخل ابیانه در کنار هم دیده می‌شوند در همین مکان است. پس از دقایقی هر ۲ نخل به حرکت در می‌آیند و نخل محله پایین تقریبا همان مسیر روز تاسوعا را به طرف چشمه طی می‌کند. با این تفاوت که در جاهایی که کنار خانه‌های عزادار قالیچه‌ای را گسترده‌اند و به پخش نذورات مشغول هستند. نخل به زمین گذاشته می‌شود. همزمان با گردش نخل محله بالا در کوچه‌ها مراسم پرشور بالا کشیدن نخل محله پایین از کوه پشمه آغاز می‌شود و عده‌ای پایه های نخل را می گیرند و بر روی دامنه کوه شروع به حرکت می‌کنند. مردم دیگر نیز بر بالای کوه برای تماشا می‌ایستند و بالاخره این نخل با مشکلات فراوان به بالا آورده می‌شود و با حرکت از مسیر خاصی به حسینیه پایین ده برده می‌شود تا جهت استفاده از آن در سال‌های بعد از گزند باران و صدمات دیگر مصون بماند. نخل محله بالا هنوز در گردش است و پس از حرکت از کوچه‌های خاصی این نخل هم به طرف حسینیه محله پرزله برده می‌شود و در اینجا حرکت نخل در تاسوعا و عاشورا تمام می‌شود.

نخل گردانی در کاشان
در کاشان پنج نخل شامل «نخل سرپره» که گفته می شود قدیمی ترین نخل کاشان است، «نخل درب فین»، «نخل درب باغ»، «نخل کلهر» و «نخل باباشرف» وجود دارد که قدمت آنها را بیش از یک قرن می دانند. نخل های محلات مختلف کاشان را در دهه اول محرم ابتدا با گلاب معطر می کنند، سپس لباس سیاه نخل، معروف به چادری را با فریادهای «یاحسین» بر نخل می پوشانند و پارچه سبزرنگی که نشان از آقایی و سیادت سادات بنی فاطمه است، به صورت عمامه بالای نخل می بندند. پیراهن مانندی که آغشته به خون است را به نشانه شهادت به قسمت عقب نخل می آویزند، به برخی نخل ها شمشیر، خنجر، سپر، کلاه خود و آیینه نیز نصب می کنند.

نخل گردانی در نیاسر
آیین سنتی «نخل گردانی یا نخل کشی» همراه با عزاداری سنتی در شهر نیاسر همزمان با روز ششم بعد از عاشورا برگزار می‌شود. این آیین‌ سنتی مذهبی توسط جمعی از ارادتمندان به سید و سالار شهیدان کربلا در مسیرهای تعیین شده انجام می‌شود و مردم عزادار نیاسر با پیمودن مسافتی بدنبال نخل‌ها در مصائب کربلا و مظلومیت ‌امام حسین(ع) اشک ماتم ریخته و به نوحه سرایی و سینه زنی می‌پردازند.

در این مراسم ابتدا هیات‌های مذهبی نیاسر نخل‌های قدیمی خود را به رسم و رسوم خاص و قدیمی که در مراسم روز عاشورا ذکر شد به طرف مسجد جامع حرکت داده و پس از برگزاری نماز ظهر و عصر به صورت هماهنگ و متحد نخل‌های خود را در کوچه و محله‌های شهر نیاسر از جمله گلزار شهدا به حرکت در می‌آورند. نخل‌برداری در روز ششم در کهن باغشهر ایران زمین، شهر سبز نیاسر یکی از پرشورترین آیین عزاداری سنتی این منطقه به شمار می‌رود. در این شهر پنج نخل وجود دارد که در این مراسم پشت سر هم به ترتیب نخل امام حسین(ع)، نخل حضرت ابوالفضل(ع)، نخل حضرت علی اکبر(ع)، نخل حضرت قاسم(ع) و نخل حضرت علی اصغر(ع) حرکت داده می‌شود.

نخل گردانی در خالدآباد
شهر «خالدآباد»، در نزدیکی شهرستان‌های کاشان و نطنز و در جوار امامزاده آقا علی عباس (ع) جای گرفته است. معمولا «نخل» را در دو یا سه روز پیش از تاسوعا می بندند. آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می‌کشد. خالدآبادی‌ها در شب عاشورای حسینی، آیین «پیش نخلی» را با قرائت شعرهای آیینی انجام می‌دهند و مراسم سینه زنی و نخل گردانی، در شب عاشورا آغاز می‌شود. ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشنیه ای بسیار دور دارد. آیین های نخل گردانی و تابوت گردانی،  به اقتدار و شکوه قدسی شهیدان اشاره دارد و حدیث قدرت خداوند و مقام والای شهید را متجلی می‌کند.

«نخل» شهر خالدآباد از نوع جناغی سروی شکل است. مردم این شهر در دو روز از ایام سال یعنی روز شهادت امیرمومنان علی(ع) و روز عاشورای حسینی(ع)، نخل را از حسینیه به بیرون می‌آورند و بعد از اینکه در مزار شهدای این شهر می‌گردانند به مسجد پاچنار شهر خالدآباد می‌برند و بعد از قرائت زیارت عاشورا، تا پیش از اذان ظهر عاشورا بار دیگر به محل حسینه مرکزی بازگردانده می‌شود. بیش از ۵۰ مرد جوان و تنومند خالدآبادی به زیر نخل می روند. هر دسته، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد. پشت نخل، دسته های عزاداری در غم روز عاشورا نوحه خوانی و سینه زنی دارند.

نخل گردانی در زواره
در زواره نیز روز عاشورا نخل در شهر گردانده می شود. نخل بزرگ زواره روز عاشورا چند صد کیلوگرم سنگین تر می شود، مردم برای برآورده شدن حاجت های خود برای نخل پارچه نذر می کنند. پارچه های رنگارنگ روی پایه های نخل گره می خورند و هر چهارگوشه نخل را یک نفر بر دوش می گیرد. گرفتن پایه نخل افتخار بزرگی است که در گذشته نصیب هر خانواده ای نمی شد. سمت گرفتن پایه نخل به شکل موروثی به پسر ارشد خانواده می رسد و در حال حاضر خانواده های سرشناس زواره پایه ای از نخل را در اختیار دارند. نخل بزرگی در حسینیه زواره قرار دارد که چندان قدیمی نیست اما نخل چوبی کوچکتری در حسینیه کوچک هست که از دوران قاجار به یادگار مانده. این نخل در روزهای عاشورا و تاسوعا از جایگاه اش جدا می شود و عصر عاشورا به سکویی که کنار حسینیه قرار دارد بازمی گردد. مردم زواره نخل را نمادی از تابوت امام حسین(ع) می دانند و آن را مقدس و متبرک بر دوش می کشند.

روی دیوارهای حسینیه تاریخی زواره، آیینه هایی هم نصب شده، آیینه هایی کدر با قالب های چوبی زیبا، که سال ها روی دیوارهای حسینیه پابرجاست. یکی از اهالی زواره می گوید: «آیینه ها در حسینیه نصب شده که عزاداران گناهکار با دیدن تصویر خود در آیینه از کردار زشت خود شرمنده و خجالت زده شوند.»

به نظر می رسد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به شاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند.

از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ شمسی که رضاخان مخالفت خود را با این مراسم آشکار کرد، مردم ایران به صورت پنهانی و در خانه ها مراسم سوگواری را انجام می دادند و تحت هیچ شرایطی از این فعالیت عظیم مذهبی دست برنداشتند. بنابراین، فلسفه پیدایی چنین صورت های مثالی و شبیه ها و تابوت واره ها در رفتارهای آیینی عبادی مردم هر جامعه را باید در فرهنگ دینی همان جامعه و در نظام اعتقادی مردم آن در گذشته های دور و در تاریخ اسطوره ای و فرهنگ های آمیخته آن مردم جست وجو کرد. ازطرفی دیگر مراسم و مناسک محرم بویژه عاشورا و تاسوعا و ده روزه اول محرم علاوه بر اینکه جنبه مذهبی برای مردم این سرزمین داشته باشد، ریشه در باورهای اسطوره ای و آرمانی آنها دارد و حتی بسیاری از افرادی که چندان پایبند به آداب و سنن مذهبی نیستند، برای این ایام و مراسم و رسومات آن ارزش فراوانی قائلند و بدان پایبندند./