چرخش ترکیه به سمت آسیای میانه و قفقاز؛ پیامد ناامیدی ترکیه از اتحادیه اروپا

خبرگزاری ایمنا- گروه سیاسی- اعظم ملایی: ساعت پایانی جمعه شب ۲۵ تیر (15 جولای) 1395، کشور ترکیه شاهد حضور بالگردها ،هواپیماها و تانک های کودتاچیانی بود که با اشغال چند ساختمان دولتی از جمله  پارلمان و کاخ ریاست جمهوری ترکیه در آنکارا قصد سرنگونی دولت رجب طیب اردوغان را داشتند؛ اما به دلایل مختلف،  تلاش آنها با شکست مواجه شد و دولت ترکیه در سحر گاه شنبه از خمثی شدن کودتا خبر داد. رجب طیب اردوغان اعلام کرد که کودتا در برابر همبستگی و وحدت مردم شکست خورده و فتح الله گولن رهبر مخالفان را که در تبعیدی خود خواسته از سال ۱۹۹۹ در آمریکا بسر می برد را به عنوان عامل پشت پرده کودتا معرفی کرد. کودتایی که به کشته شدن ۲۴۹ نفر و مجروح شدن بیش از ۲ هزار تن انجامید و پس از آن سیاست داخلی و خارجی ترکیه با تحولاتی شگرف روبرو شد. حال با گذشت یک سال از این کودتای پر حاشیه، گفت وگویی ترتیب دادیم با محمد علی بصیری دکترای علوم سیاسی و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان و نظر وی را در رابطه با تحولات ترکیه، یکسال پس از کودتا جویا شدیم.

ایمنا: آقای دکتر لطفا بفرمایید با گذشت یکسال از کودتای نافرجام در ترکیه، این کودتا چه تأثیری بر عرصه سیاست داخلی ترکیه داشته است؟

بصیری: در نظام آتاتورک ترکیه، بر اساس یک اصل قانون اساسی، این حق به ارتش داده شده بود که هر گاه حس کردند نظام سیاسی کشور ازشکل لائیک و سکولار بودن فاصله گرفته، به عنوان پاسداران نظام جمهوری سکولار وارد عمل شوند. بر این اساس ما در تاریخ هفتاد هشتاد سال اخیر ترکیه شاهد دهها کودتایی بودیم که نظامیان دولت را ساقط می کردند، برای مدتی ژنرالها قدرت را به دست می گرفتند و تغییرات لازم را اعمال می کردند. بدین ترتیب و بر اساس رویه تاریخی، این اولین بار است که کودتایی در ترکیه با حجم نیروهای بالا در سطح ارتش و نیروهای اداری رخ می دهد و دولت اردوغان که از پشتوانه بالای مردم برخوردار است می تواند کودتا را خنثی کند و پس از آن بجز افرادی که ناچار به فرار از ترکیه شدند، دولت یکصد هزار نیرو را از نهادهای مختلف از جمله ارتش و دانشگاه و ... را اخراج یا زندانی می کند. بنابراین در چنین شرایطی امکان و احتمال وقوع مجدد کودتا نیز در ترکیه بسیار ضعیف شده است.

ایمنا: با توجه به اینکه اردوغان شکست کودتا و حفظ قدرت خود را تا حد زیادی مدیون شبکه های اجتماعی است، به نظر شما در این یکسال پس از کودتا رویکرد وی به این شبکه ها تغییری کرده است؟

بصیری: شبکه های اجتماعی امروز در واقع رسانه های مردمی و غیر رسمی هستند که به عنوان یک  وزن غالب بسیاری از تحولات بین المللی را رقم می زنند. حتی جریانهای تروریستی نیز امروزه برای جذب نیرو و بودجه از این شبکه ها استفاده می کنند. بنابراین شبکه های اجتماعی بصورتی کاملا غیر مسئول و غیر رسمی عمل می کنند و پیامدها و آثار مختلفی نیز به همراه دارند. ترکیه هم از این قائده مستثنی نیست. این شبکه ها از یکسو در زمان کودتا به کمک اردوغان آمدند، از طریق همین شبکه ها بود که در شب کودتا مردم ترکیه فهمیدند بر خلاف شایعه ها، اردوغان در ترکیه حضور دارد، پیام های اردوغان به مردم از طریق همین شبکه ها منتقل می شد و مدیریت حرکتهای خیابانی و مهار کودتاگران نیز از طریق آنها صورت گرفت. از این رو، این واقعیتی است که امروزه این شبکه ها بسیار قدرتمندتر از شبکه های رسمی از قابلیت  رقم زدن تحولات سیاسی و اجتماعی برخوردارند. با این حال، این شبکه ها در انحصار دولت ها نیستند و براحتی می توانند در دست جریانهای غیر دولتی موافق یا مخالف دولت قرار بگیرند و آنها را به اهداف خود برسانند. بنابراین در ترکیه هم قرار نیست این شبکه ها همیشه در دست اردوغان باشد و مطابق میل او عمل کنند و این امریست که طبیعتا برای او خوشایند نیست. بنابراین او در دوران پس از کودتا نیز همچون قبل از آن با شبکه هایی که مخالف فعالیتها و اقدامات دولت هستند برخورد می کند و مایل است آنها را فیلتر کند.

ایمنا: آیا می توان از تغییر سیاست خارجی ترکیه متاثر از کودتا صحبت کرد؟ یا از یک الگوی جدید در سیاست خارجی این کشور نام برد؟

بصیری: کودتای ترکیه بی شک در جهت گیری های سیاست خارجی ترکیه اثر داشته است. قبل از کودتا سیاست خارجی ترکیه بسیار افراطی و تندرو بود و عملا از جریانات اسلام افراطی در سوریه و عراق، مصر و یمن و بحرین حمایت می کرد. ولی کودتا و ایراداتی که بر سیاست خارجی وی وارد شد، ضرب شستی بر اردوغان وارد کرد تا سر عقل بیاید و بنابراین او در یکسال گذشته سیاست خارجی ترکیه را در مسیر تعادل و عقلانیت قرار داده و کوشیده یک دولت متعادل تشکیل دهد که به تعبیر خودشان پایبند به اصول جمهوری  لائیک آتاتورک باشد نه متمایل به اسلام گرایی افراطی.   

ایمنا: با توجه به اقدامات داخلی اردوغان در دوره پسا کودتا، به نظر شما دیگر امیدی برای پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا وجود دارد؟

بصیری: با توجه به مجموعه رویکردهای ترکیه پس از کودتا، امروزه اتحادیه اروپا معتقد است که ترکیه نه تنها به سمت استانداردهای درخواستی اروپایی حرکت نکرده؛ بلکه هر چه بیشتر از آنها زاویه گرفته است. لغو سفر مقامات ترکیه به هلند و آلمان که باعث افزایش تنشها در روابط ترکیه و این کشورها و نیز با کل اتحادیه اروپا شد ناشی از همین رویکرد جدید کشورهای اروپایی است. دولت ترکیه هم در ظاهر دیگر تمایلی برای اجرای استاندارهای اتحادیه ندارد و مواضع تند و پرخاشگرانه ای در قبال آن اتخاذ کرده است. این کشور دیگر امید و انگیزه ای برای پیاده کردن نرم های اتحادیه اروپا ندارد و بنابراین می توان گفت چشم انداز پیوستن آن به اتحادیه اروپا بسیار تیره و تار شده است و بازگشت به شرایط قبل شاید نیازمند یک دهه تلاش مجدد ترکیه است.

ایمنا: به نظر شما موضع ایران در محکوم کردن کودتا و ایستادن در کنار اردوغان به بهبود مناسبات دو کشور در یک سال گذشته کمک کرده است؟

بصیری: در کل، روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران با ترکیه در دوران پس از کودتا تغییر محسوسی نکرده ، همچنان به همان روال سابق پیش رفته و فقط شاید بتوان گفت بدتر از قبل نشده است. البته در بحرانهای عراق و سوریه موضع ترکیه تا حدی به ایران نزدیک تر شده است و شاید بتوان گفت این رویکرد پاداش ترکیه به حمایتهای ایران بوده است. تعدیل در مواضع ضد ایرانی، آمدن پای میز مذاکرات آستانه برای ایجاد آتش بس در سوریه، همکاری برای مقابله با داعش و یا حداقل کاهش کمک های این کشور به داعش از جمله نمودهایی هستند که نشان می دهند حمایتهای ایران از ترکیه بی ثمر هم نبوده است. از زاویه دیگر، تحولاتی که در ماه های اخیر به نفع جبهه مقاومت در سوریه رخ داده بخشی از آن مدیون همکاری های ترکیه است که تا پیش از این نه تنها همکاری ها نمی کرد بلکه تنها شاهد کارشکنی هایش بودیم.

ایمنا: با توجه به رویکرد دولت آمریکا به کودتای ترکیه و تحویل ندادن فتح الله گولن، شما آینده روابط دو کشور را چکونه ارزیابی می کنید؟

بصیری: گولن از سوی مقامات ترکیه متهم است که رهبر معنوی کودتا بوده؛ اما ایالات متحده مدعی است که اسناد و مدارک کافی و قابل قبول از سوی ترکیه برای اثبات این ادعا دریافت نکرده و بنابراین تا کنون از استرداد آقای گولن خودداری کرده است. این امر هر چند در مقطع فعلی سبب سردی روابط آمریکا و ترکیه شده؛ اما باید به این نکته توجه داشت که روابط ترکیه و آمریکا در سطح استراتژیک است و بنابراین قضیه گولن نمی تواند تأثیرات قابل توجهی بر این رابطه بگذارد.

ایمنا: به نظر شما کودتای ترکیه چه تأثیری بر مناسبات ترکیه و روسیه داشته است؟

بصیری: بعد از آنکه نگاه ترکیه به اروپا و غرب به یأس تبدیل شده و فرایند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا دچار بن بست شد، ترک ها چرخشی در سیاست خارجی خود اجرا کردند و به سمت شرق متمایل شدند. بر اساس این رویکرد جدید، ترک ها به دنبال جای پایی در دنیای عرب هستند و از روی کار آمدن دولت های متحد با خود در شرق حمایت می کنند همان‌گونه که در ابتدا نیز هم‌راستا با قطر و عربستان، از سقوط بشار اسد و روی کار آمدن دولتی همسو با ترکیه در سوریه حمایت می کردند. با این وجود سقوط دولت اخوانی مرسی در مصر و بعد از آنکه سیاست‌های آنها در سوریه و عراق، یمن و لیبی با شکست مواجه شد ، آنها باز هم چرخشی به سمت آسیای مرکزی و قفقاز انجام دادند. آنها مشکلات خود را با روسیه که در اثر سقوط جنگنده روسی توسط نیروهای ترک ایجاد شده بود را حل و فصل کردند و امتیازاتی به این قدرت شرقی دادند تا مناسبات خود را با این کشور تقویت کرده و حضور خود را در جمهوری های آسیای میانه و قفقاز پر رنگ‌تر کنند. از این مسیر ترک ها به دنبال منافع بلند مدت اقتصادی و سیاسی در این حوزه جدید به جای اتحادیه اروپا هستند. بدین ترتیب، با بهبود روابط ترکیه با روسیه و تا حدی نزدیکی و بهبود روابط آن ایران، زمینه مثبتی برای حضور ترکیه در جمهوری های نو استقلال فراهم شده است.

ایمنا: در پایان اگر صحبتی برای تکمیل بحث دارید بفرمایید.

بصیری: به نظر من کودتای نافرجام ترکیه پیامی است برای همه کشورهای خاورمیانه که کودتا و روشهای این چنینی دیگر نتیجه بخش نیست. این برای ملت های منطقه به ویژه کشورهای عربی که در دهه های گذشته لابراتوار اینگونه کودتاها بوده اند، یک نور امیدی است و دلیل آن نیز افزایش نقش نظارتی ملت ها در کشورهای خاورمیانه به واسطه گسترش شبکه های اجتماعی است. امروزه دولتهای مردمی با اقبال بیشتری مواجه شده اند و بنابراین دیگر کودتاها به راحتی پیروز نخواهند شد.