چهلستون اصفهان، جلوه گاه مهارت ایرانیان در طراحی کاخ

باغ چهلستون در شهر اصفهان و در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌جهان قرار گرفته است.

به گزارش ایمنا، این باغ در بستر شهر و در میان سایر باغ‌ها شکل‌ گرفته و به‌ گونه‌ای استقرار یافته كه امكان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بوده است. مجموعه‌ای از این باغ‌ها كه در امتداد چهارباغ قرار داشتند، یكی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شكل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است زیرا حلقه پیونددهنده این شالوده و شالوده دیگرشهری یعنی مجموعه نقش‌جهان بوده است. باغ چهلستون سه در ورودی داشته که در قدیمی آن، رو به شرق قرار گرفته است. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و آنگاه به خود بنا خواهیم رسید.
محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو به سمت کاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی بوده كه به جاری شدن آب در جوی ها كمك نموده و به گونه‌ای بنا گردیده كه امكان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها فراهم بوده است. آب باغ در گذشته از شاخه‌ای از مادی «فدن» تامین می‌شده که پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان می‌شد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهل‌ستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچه‌های اطراف کاخ، گل‌هایی فصلی كاشته شده كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شود. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است.



باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا گشته و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدودشده است. ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش‌ جهان و یا سایر بناهای عمومی تاریخی –هم ازنظر عملكردی هم ازنظر منظر شهری، درگذشته وجود داشته كه ساختار شهری را به‌ روشنی تعریف می‌نموده است. درگذشته به كمك فضاهای كوچك سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات، این ارتباط وجود داشته است. باغ چهل‌ستون درگذشته نه‌ تنها در ساختار كلی شهر مفهوم روشنی داشته بلكه خود نیز از نمود و جلوه ویژه‌ای برخوردار بوده است.
 

باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یك باغ سلطنتی از دوره صفوی است که تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی به دلیل آنکه تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود؛ اما درهمان سال درنتیجه کاوش‌هایی كه به عمل آمد، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه‌عباس دوم نسبت می‌دهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کند و دیگری كه طولانی‌تر است و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.



یكی از برنامه‌های شهری دوره شاه‌ عباس اول و پس‌ از انتخاب شهر اصفهان به‌ عنوان پایتخت در سال ۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد پیرامون آن بود. پی‌درپی بودن باغ‌ها كه یادآور مفهوم "باغ اندر باغ" هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت‌بهشت، باغ فتح‌آباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغ‌ها، از جمله اصول طرح‌اندازی شهر اصفهان محسوب میشد که امروزه به‌ جز باغ هشت‌بهشت و باغ چهل‌ستون، سایر باغ‌ها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی است. با انتخاب اصفهان به پايتختی و گسترش شهر به‌ طرف جنوب و احداث ميدان امام، استقرار کاخ‌های شاهی به‌ وسیله شيخ بهائی پایه‌ریزی شد. انتخاب فضائی وسيع در مجموعه‌ای که در آن روزگار(دولتخانه) نامیده میشد و بررسی‌هائی که برای آينده صورت می‌گرفت، تماماً حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائی دانشمند بلندآوازه صفويه دارد. مجموعه کاخ‌هائی که شروع آن‌ها(عالی‌قاپو) بود تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت.



درمیان باغ چهل‌ستون، شاه‌عباس عمارتی به شكل کلاه‌فرنگی با اتاق‌های كوچك در اطراف آن طرح انداخت كه از آن به‌عنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شده است. پس‌ از آن با شروع سلطنت شاه‌عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده‌ شده و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزئینات نقاشی، آیینه‌کاری، کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه‌عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری با حضور شاه‌عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح‌ شده است.



با توجه به ماده تاريخ‌هایی که بعضی از شعرای عصر صفويه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجری قمری در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم بوده است. از جمله اين شعرا(صائب تبريزی) ملک الشعراء آن روزگار است که طی قصيده بلند بالائی چهل‌ستون را توصيف کرده و در آخر قصيده با مصراع قبله‌گاه تاجداران باد دائم اين مکان، سال ۱۰۵۷ هجری قمری را بيان کرده است.



در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به‌ احتمال‌زیاد مطابق سابق به‌ عمل‌آمده است. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون "فلاندن" و "كست" در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز "مادام دیو لافوآ"، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصر الدین شاه و والی اصفهان خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است. ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت می دانند؛ البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد(این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری بر نامیده شدن عمارت به چهلستون باشد.



کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزئین وسیع، آینه ‌کاری، نقاشی های بزرگ دیواری و ستون های چوبی، با سرستون های مقرنس به کار رفته است. تمام دیوارها با آینه ‌های قدی و شیشه‌ ها و نقاشی های رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده می شود که در آن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان می یابد و دیگری آغاز می گردد.



ایوان اصلی و چشمگیر کوشک با ستون های متعدد که از ویژگی های بنا محسوب می شود. معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی است. عمارت چهل ستون مشتمل بر یک ایوان اصلی(بزرگ) به طول 3 متر و عرض 17 متر و ارتفاع 14 متر رو به شرقی ساخته شده است.ستون های ایوان هشت ضلعی از جنس چوب چنار و کاج است.



استخرِ مقابل عمارت به طول 110 متر و عرض 16 متر هم ‌اکنون نیز طراوت و زیبایی خاصی به این کاخ می دهد. در گذشته جهش آب در حوض وسط تالار از دهان شیرهایی که درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره‌ های سنگی که نقطه به نقطه در جوی کوچک اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می ‌داده است. تناسبات استخر مقابل کاخ برای دیدن تصویر کاخ در آب و تیرگی کف استخر به منظور هرچه عمیق‌ تر نشان دادن آن طراحی شده ‌اند.



ایوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است یک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفیع استوار است چهار ستون وسط که بر روی ۴ شیر سنگی قرار گرفته و حجاری آنها به گونه ای است که دو شیر به یک سر انسان نشان داده می شود. از دهان این چهار شیر آب فوران می کرد و به حوض مرمری تالار می ریخت. قسمت دیگر که کمی مرتفع تر است سردر ورودی تالار را تشکیل می دهد. و در بعضی منابع آن را تالار آئینه نامیده اند. این قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آئینه کاری وسیع و پرکاری است که در آن آئینه های ریز و خوش نقش به صورت معرق در کنار آئینه های قدی و خشتی به کار رفته اند سقف تالار از قاب های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته شده اند. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می شود. این قرینه سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی قاپو دارد.



تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران های مختلف را بیان می دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی های رنگارنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شوند.
 

از ویژگی های بسیار مهم کاخ چهلستون می توان به وجود نقاشی های بسیار زیبای هنرمند عصر صفوی "رضا عباسی" اشاره نمود که به سبک مینیاتور ایرانی، دیوارهای تالارهای کاخ را تزئین نموده است.



هر یک از این نقاشی ها بیانگر دوره ای از حوادث تاریخی در دوران صفوی و افشاریه است که می توان از آن جمله به مجلس پذیرایی شاه طهماسب از "همایون" پادشاه هند، نبرد چالدران مابین شاه اسماعیل و "سلطان سلیم خان" امپراطور عثمانی، مجلس پذیرایی شاه عباس اول از فرمانروای ترکستان "ولی محمد خان" مجلس پذیرایی شاه عباس دوم از فرمانروای ترکستان "ندر محمد خان"، جنگ کرنال مابین نادرشاه افشار و م"حمد شاه گورکانی" پادشاه هند و نبرد شاه اسماعیل اول با "شیبک خان ازبک" اشاره نمود.



دو تصویر جنگ های چالدران و کَرنال از الحاقات تزئینات این بنا پس از دوران صفوی است که مطابق با شواهد موجود توسط «آقا صادق نقاش» در عصر قاجار به تصویر کشیده شده است. همچنین در بخشی از کاخ برخی نقاشی های متعلق به "آنژل" و "لوگار" دو نقاش هلندی که در دوران شاه عباس دوم به ایران و اصفهان آمده بودند به چشم می خورد. در قسمت تحتانی دیوارهای تالار اصلی نیز نقاشی هایی از شخصیت های تخیلی جهت تزئین بنا به تصویر کشیده شده است.



کاخ چهلستون در سال 1316 خورشیدی به عنوان "موزه چهلستون اصفهان" در نظر گرفته شد و سپس در تاریخ هشتم مهرماه سال 1327 خورشیدی به طور رسمی افتتاح شد.
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanew
کد خبر 273660

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.