کتیبه «محمود بن ابی القاسم الخوانساری» در انتظار مرمت، کمر خم می کند

به گزارش ایمنا، این طومار کتیبه ای که جزو آثار کم نظیر در ایران بشمار می رود، بر روی کاغذی با ابعادی به طول 6 متر و 47 سانتي متر و عرض حدود 21 سانتي متر و 70 میلی متر نگارش شده است.
محتوای کتیبه
در این نسخه‌ خطی، حدیث سلسلة‌الذهب بر روی نوزده قطعه‌کاغذِ به‌هم متصل‌شده با استفاده از قلم کتیبه و به خط نستعلیق و با پیروی از سبک میرزا ‌محمدرضا کلهر نگارش شده است. در خلق این اثر از قلم کتیبه و به روش نقاشی استفاده شده و رنگ و تزئینات این نسخه به مکتب قاجار تعلق دارد. هنرمند کتیبه‌نگار و مُذَهًب در این اثر، یک نفر است که نام وی در قطعه‌ نوزدهم این کتیبه آورده شده است. رقم در کتیبه‌ مطالعه‌شده، نشان‌دهنده‌ نام «محمود‌بن‌ابی‌القاسم الخوانساری و عدد 1322» است. با توجه به مطالعات انجام شده، «محمود بن ابی القاسم الخوانساری» پدر «محمد اسماعیل ادیب خوانساری» است که با توجه به رقم موجود در کتیبه، این اثر را به تاریخ 1322 هجری قمری و در نهمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار نگارش نموده است.
محمود‌بن‌ابی‌القاسم الخوانساری
«شیرین ادیب» فرزند مرحوم «اسماعیل ادیب خوانساری» و نوه­ مرحوم «محمود بن ابی القاسم الخوانساری» در کتاب خود با نام «ادیب خوانساری: آوای جاویدان در موسیقی ایران» و در معرفی پدرِ محمداسماعیل ادیب خوانساری نوشته است: «پدرش محمودبن ابی القاسم الخونساری از روحانیون خوانسار و نیز از خوشنویسان برجسته و بنام زمان خود بود و مادرش سیده فاطمه، بانویی متدین، به نهایت مهربان و باصفا و تندیسی از ایثار و رأفت بود. منزل پدرش مجمع هفتگی روحانیونی بود که به هنرهای ظریفه از جمله خوشنویسی و خوشخوانی می پرداختند. مرحوم میرزا محمود خوانساری، اکثر اوقات عمرش را به کتابت و مطالعه مبانی دینی و تعلیم علوم قرآنی و خطاطی می گذرانید»
مطالعات بر روی کتیبه طوماری در سال 1392
کتیبه طوماریِ مورد نظر در سال 1392 خورشیدی در پژوهشی کامل و جامع، با هدف ارائه پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه هنر اصفهان با عنوان «فن شناسی، آسیب شناسی و ارائه طرح حفاظت و مرمت بر روی کتیبه کاغذی به تاریخ 1322 با تکیه گاه پارچه ای، متعلق به موزه هنرهای تزئینی اصفهان» نگارش شد و مورد تحلیل قرار گرفت. این پژوهش، به شناسایی یکی از آثار فاخری انجامید که حداقل تا کنون هنرمندِ خالقِ این کتیبه در قرن اخیر ناشناخته بود. این پژوهشِ جامع نشان داد که خالق این اثر، «محمودبن ابی القاسم الخوانساری» پدر «محمداسماعیل ادیب خوانساری» آوازخوان بزرگ ایران و شهر خوانسار است. آسیب شناسی این کتیبه نشان داد که به دلیل وجود حالت اسیدی، به شدت شکننده شده است، ضمن اینکه وجود کمبودهای بسیار در اثر، وندالیسم، آسیب های بیولوژیکی، پخش شدن مرکب و تغییر رنگ، الحاق مواد زاید، سوراخ شدگی، پوسیدگی، وجود فاکسینگ و هم چنین برجای ماندن گرد و غبار در بخش های مختلف، از جمله آسیب هایی است که در این کتیبه شناخته شد.
دفاع از پایان نامه در اسفندماه 1392 انجام  گرفت و نمره اخذ شد؛ چندین مقاله در سطح ملی و بین المللی درباه این کتیبه نگاشته شد و یکی از جامع ترین مقاله هایی که به معرفی این کتیبه و محمودبن ابی القاسم الخوانساری پرداخت، مقاله ای بود با عنوان «در جستجوی پدر: محمودبن ابی القاسم الخوانساری؛ پدر محمداسماعیل ادیب خوانساری» که اردیبهشت ماه سال 1394 در شماره 149 «ماهنامه هنر موسیقی» منتشر شد.
کتیبه در نوبت مرمت اداره کل میراث فرهنگی استان قرار می گیرد اما...
رفت و آمدِ نگارنده این پژوهش به اداره میراث فرهنگی استان اصفهان برای اقدام برای مرمت این اثر فاخر، تمام نداشت. آخرین درخواست نگارنده این پژوهش برای مرمت این کتیبه در نامه شماره 3855/123/941 به تاریخ 19 تیرماه 1394 به «ناصر طاهری» معاون اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، ارسال شد و در ارجاع این نامه به «ساغر حمیدی» مسئول اموال منقول و امور موزه های استان، اعلام شد که این اثر در نوبت مرمت قرار می گیرد اما باید بودجه آن تأمین شود. زمان گذشت... رفتن ها و آمدن ها به اداره کل میراث فرهنگی استان ادامه داشت... اما بودجه نرسید و اقدامی از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان صورت نپذیرفت.
شهرداری خوانسار همکاری در تأمین بودجه مرمت را نپذیرفت
اما از آن جا که باید همواره امیدوار بود، نگارنده در سفر به شهر خوانسار و دیدار با شهردار این شهر «محسن اسحاقی» موضوع مشارکت شهرداری خوانسار در مرمت و حفاظت این کتیبه را مطرح نمود چراکه که خالق آن یکی از مفاخر خوانسار است و شاید قدمی از موطن این روحانی و خوشنویس بزرگ خوانساری برداشته میشد. شهردار این اقدام را منوط به ارسال درخواست دانست، با توجه به شرایط کتیبه با نظرخواهی از «ساغر حمیدی» مسئول امور موزه ها و اموال منقول اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، بودجه صد میلیون ریالی برای مرمت کتیبه پیشنهاد شد. درخواست مرمت کتیبه نوشته و به شهرداری خوانسار ارسال شد. نامه مورخ آذرماه سال 1394 موید این مطلب است. ضمن این که بنا به درخواست و هماهنگی نگارنده این پژوهش با دکتر «شیرین ادیب» فرزند محمداسماعیل ادیب خوانساری و نوه محمودبن ابی القاسم الخوانساری، شیرین ادیب نیز درخواست مکتوب خود را برای مشارکت شهرداری در مرمت کتیبه مذکور در تاریخ 24 آذرماه 1394 نگارش نمود که این درخواست نیز به شهردار خوانسار ارسال گردید و پیگیری ها ادامه یافت اما مرمت کتیبه انجام نشد. آخرین تماس به شهردار خوانسار نیز در بیستم اردیبهشت ماه 94 همزمان با روز خوانسار برقرار شد. محسن اسحاقی، شهردار خوانسار اعلام نمود که در جلسه مشترک با شورای اسلامی شهر، همکاری شهرداری و شورای شهر در تأمین بودجه مرمت کتیبه پذیرفته نشده است.
نامه «شیرین ادیب» به اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان و شهرداری خوانسار
«شیرین ادیب» در بخشی از نامه خود به اداره میراث فرهنگی استان اصفهان و شهرداری خوانسار، ضمن اشاره به انجام این پژوهش توسط نگارنده‌ آن، آورده است: مطالعات و بررسی‌های علمی جامع و مفصلی که ایشان در مورد شناخت کتیبه ذکر شده و روش‌های حفاظت و مرمت آن، در نهایت دقت، امانت و بسیار موشکافانه و به تفصیل انجام داده اند باعث شگفتی و تحسین فراوان است. ایشان با عشق و قدرشناسی نسبت به ارزش‌های میراث فرهنگی و تاریخ ایران، با ذهنی کنجکاو و دقیق و منظم، مدیریت، پشتکار و پیگیری‌های فراوان، علی‌رغم همه دشواری‌های ناشی از کمبود منابع و تنگناها، در طول مدت مطالعات و بررسی‌های علمی و عملی خود، ارزش‌های ‌ناشناخته و از یاد رفته میراث هنری محمود بن ابی القاسم الخوانساری درگذشته را میسر ساختند و نام و اثر هنری به‌جا مانده استاد هنرمند را پس از حدود یکصد سال زنده کردند که شایسته قدردانی و حق شناسی بسیار است.
شیرین ادیب در ادامه آورده است: از آنجایی که این میراث فرهنگی ارزشمند و منحصر به فرد، متعلق به آیندگان و دربردارنده نام و هویت فرهنگی شهر خوانسار، شهری کهن و باستانی که قدمت مدنیت تاریخی و فرهنگی و هنری آن به بیش از هزار سال می‌رسد،  درحال حاضر نیاز به حفاظت و مرمت و لاجرم پشتیبانی مالی دارد، از آن سازمان محترم تقاضا می نمایم که مقرر نمایند کمک‌های لازم و اختصاص بودجه‌ای جهت حفظ و مرمت این اثر ارزنده تاریخی اختصاص یابد.
یکسال بعد...
طومار کتیبه ای مورد نظر، محتوی حدیث سلسله الذهب نوشته «محمودبن ابی القاسم الخوانساری» همچنان در شرایط اضطرار مرمت بسر می برد و در مخزن موزه هنرهای تزئینی اصفهان نگهداری می شود. در این گزارش و پیگیری مرمت کتیبه طوماری موردنظر، عقاید مدیر موزه هنرهای تزئینی اصفهان، امین اموال موزه هنرهای تزئینی اصفهان، مدیر اداره موزه ها و اموال منقول اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، مدیرکل سازمان میراث فرهنگی صنایه دستی و گردشگر استان اصفهان و همچنین معاونت اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، عنوان شده است.
جابجایی سازمان، سیستم را دچار شوک مدیریتی کرد/آثار کاغذی آسیب پذیرترین اشیاء یک موزه
مدیر موزه هنرهای تزئینی اصفهان، به خبرنگار ایمنا اظهار داشت: مسأله، ردیف بودجه است که در سیستم های سازمانی وجود دارد و ما نیز در سالهای گذشته چندین بار در فصل های بودجه ایِ خودمان درخواست های مختلفی در ردیف های مختلف داشته ایم.
محسن احمدی ادامه داد: یک زمانی اوضاع مالی دولت و سازمان میراث فرهنگی خوب بود و ما حتی خرید آثار داشتیم ولی در چندسال گذشته واقعاً این داستان خیلی فجیع شده است؛ از طرفی در گذشته، پژوهشکده مرمت آثار که آقای دکتر وطن دوست مسوولیتش را به عهده داشت خیلی فعال و خوب در حوزه مرمت عمل می کرد حمایت می کردند و بودجه می گرفتند و من یادم هست که یک زمانی که من درخواست بودجه کردم و البته این درخواست خیلی جزئی بود اما درنتیجه بودجه خیلی خوبی آمد، حتی تیم مرمت آمد، حدود یک هفته کارشناسان متخصص مرمت ازجمله خانم مهناز گرجی از پژوهشکده مرمت آثار آمدند و کل آثار کاغذی موزه را بازرسی کردند و آنها را که نیاز به حفاظت و مرمت داشتند مورد مرمت قرار گرفتند.
وی گفت: متأسفانه زمانی موضوع انتقال سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به اصفهان و شیراز در دولت هفتم مطرح شد، بهم ریختگی بَدی در حوزه های سازمان ایجاد شد خصوصاً در معاونتی که موزه ها بودند یعنی در اداره کل موزه ها، و سیستم را دچار شوک مدیریتی و کاری کرد و هنوز هم ما درگیر تشعشعات آن دوره هستیم.
مدیر موزه هنرهای تزئینی اصفهان تصریح نمود: جدیداً یکسری بخشنامه ها آمده و از ما ردیف خواستند که اگرچه این ردیف ها نیاز به بودجه دارد ولی ما همه اینها را برآورد کردیم و ارائه کردیم و ان شاالله اگر وضع مالی دولت خوب شود و بودجه بیاید، ما هم در ردیفها بتوانیم تأمین اعتبار کنیم و وارد پروژه های مرمتی بشویم.
محسن احمدی افزود: 5 درصد آثار ما نیاز فوری به مرمت و حفاظت دارند، 20 درصد نیازهای ثانویه دارند، ولی سیاستگزاری مالی در سازمان دچار مشکل هست و این کمبود در همه جامعه احساس می شود.
احمدی درباره اختصاص بودجه مرمت در آینده برای کتیبه مورد نظر درصورت تأمین مالی از سوی دولت، اظهارداشت: وقتی برای استان بودجه می آید، عنوان می کنند که این رقم، مقدار کلی برای مرمت آثار است. بعد از آن، بحث تعیین شیء و اولویت ها به عهده کارشناسان موزه و امین اموالان موزه و کارشناسان مرمت اداره کل استان هست که اثر یا شیئی که در وضعیت اورژانس قرار دارد و برای حفاظت و مرمت اولویت دارد را تعیین کنند که قطعاً کتیبه طوماری مورد نظر و آثار کاغذی جزو آسیب پذیرترین اشیاء یک موزه هستند.
اشیاء درون مخزن نیز باید مرمت شوند/اختصاص آخرین بودجه مرمت اشیاء موزه به سه سال قبل بازمی گردد
امین اموال موزه هنرهای تزئینی اصفهان ضمن اشاره به اینکه آخرین فهرست اشیائی که از سوی این موزه برای برآورد بودجه مرمت به مدیر اداره موزه ها و اموال منقول اداره میراث فرهنگی استان اصفهان ارسال شده به سه سال قبل بازمی گردد، به خبرنگار ایمنا گفت: هر زمان که سازمان میراث فرهنگی استان بودجه ای را برای مرمت اشیاء درنظر می گیرد، به موزه ها اعلام می کند و ما نیز بر اساس شرایط اشیاء و ضرورت های مرمتی آنها فهرستی از اشیائی که مرمت آنها ضرورت دارد را تهیه کرده و به مسوول مربوطه در سازمان میراث فرهنگی که درحال حاضر شخص خانم ساغر حمیدی این مسوولیت را به عنوان مدیر اداره موزه ها و اموال منقول به عهده دارند ارسال می کنیم.
پوران شمعی تأکید نمود: بسیاری از مرمت هایی که تا پیش از این بر روی اشیاء موزه هنرهای تزئینی اصفهان صورت گرفته، هم شامل اشیاء به نمایش درآمده بوده است و هم اشیائی را شامل می شود که در مخزن موزه نگهداری می شوند و اینکه اگر یک شیء امکان نمایش ندارد و بنابراین مرمت آن صورت نمی گیرد به هیچ عنوان قابل توجیح نیست و قطعاً اشیاء موجود در مخزن موزه بر اساس شرایطی که دارند در فهرست تهیه شده برای انجام اقدامات مرمتی قرار می گیرند، اما تا این لحظه کتیبه طوماری مخزن مرمت نشده است و یکی از دلایل این هست که متأسفانه بودجه های مرمتی در چندسال اخیر بسیار اندک بوده و تقریباً از سه سال قبل بودجه ای برای مرمت اشیاء موزه در نظر گرفته نشده است.
تقریباً 50 درصد آثاری که مورد مرمت اضطراری قرارمی گیرند نمایش داده نمی شوند
مدیر اداره موزه ها و اموال منقول اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، به خبرنگار ایمنا اظهار کرد: هر ساله فهرست اشیائی که به مرمت اضطراری نیاز دارند توسط امین اموالان و کارشناسان موزه ها تهیه می شود و ما به تفکیک موزه ها، این اشیاء را همراه با برآورد بودجه مرمتیِ لازم، اعلام می کنیم اما متأسفانه الان حدود سه سال است که ردیف بودجه ای برایمان اعلام نشده است.
ساغر حمیدی درباره نحوره انتخاب اشیاء دارای شرایط اضطرار به منظور مرمت، گفت: برای تعیین اولیت های مرمتی اشیاء، نفیس بودن آثار  و شرایط خاص اثر یعنی تخریب هایی که دارد را درنظر گرفته می شود.
وی درباره اعتقاد برخی از کارشناسان درباره این موضوع که کتیبه طوماری موردنظر به دلیل ابعادی که دارد و امکان نمایش آن در موزه هنرهای تزئینی به طراحی خاص نیاز دارد، فعلاً نباید مرمت شود، تأکید نمود: قطعاً باید مرمت شود. تقریباً 50 درصد آثاری که مرمت اضطراری می شوند آثاری هستند که اصلاً نمایش داده نشدند و اصلاً در ویترین نمایش موزه ها قرار نگرفته اند و شاید اصلاً فرصت نمایش آنها ایجاد نشده ولی به هرحال جزو اولویت ها قرار دارند.
مدیر اداره موزه ها و اموال منقول اداره میراث فرهنگی استان گفت: خیلی از آثاری که پیش از این در موزه چهلستون اصفهان نمایش داده میشدند باتوجه به تغییر رویکرد در نمایش نوع آثار در این موزه که تصمیم گرفته شد تنها آثار خاص و مرتبط با دوران صفویه در آن نمایش داده شوند به مخزن منتقل شدند و شاید تا مدتها امکان نمایش نیابند چراکه که حتی برخی از آنها به دوران پیش از تاریخ اختصاص دارند، اما قطعاً درصورت لزوم و حتی اگر هیچگاه امکان نمایش نیابند اما مرمت خواهندشد و ایجاد موزه بزرگ اصفهان تغییری در رویکرد ما برای تعیین اولویت ها برای مرمت ایجاد نخواهد کرد و شیء با درنظر گرفتن شرایط اضطرار و نفیس بودن مرمت می شود حتی اگر امکان نمایش نیابد.
ما همه ساله مرمت اشیاء را داریم! ایجاد موزه بزرگ اصفهان مشکلات حل می شود!
مدیرکل اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ایمنا اظهار داشت: ما همه ساله مرمت اشیاء را به صورت مرتب در دستور کار داریم.
فریدون الهیاری درباره مرمت اشیائی مانند کتیبه طوماری موجود در مخزن موزه هنرهای تزینی اصفهان که از آثار کم نظیر در ایران بشمارمی رود، گفت: ما باید در اصفهان به موزه ای دست پیدا کنیم که در آن موزه ضمن این که امکان نمایش باشد، نگهداری های استاندارد هم صورت بگیرد، از طرف دیگر اشیاء، مورد پژوهش و مطالعه قرار بگیرند چون کارِ موزه صرفاً نمایش نیست بلکه خیلی ابعاد دیگری می تواند در موزه اتفاق بیفتد و ان شاالله با ایجاد موزه بزرگ اصفهان همه این مسائل جبران شود.
تا زمانی که محل مناسب نمایش اشیاء نداشته باشیم، مرمت باعث تخریب آنها می شود!
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان درباره عدم مرمت برخی از آثار شاخص و تک اثر و به صورت مشخص عدم مرمت کتیبه طوماری مورد نظر، به خبرنگار ایمنا گفت: ما تا زمانی که محل مناسبی برای نمایش گذاشتن نداشته باشیم،انجام عملیات مرمت بر روی اثری که نمی توانیم نمایش دهیم باعث تخریب آن می شود
ناصر طاهری تصریح نمود: خیلی از اشیاء ما هنوز زیر خاک هستند، آنها را از زیر خاک دربیاریم که با آنها چگار کنیم؟ خب دوباره در معرض فرسایش قرار می گیرند. اگر روزی توانستیم به این دانش و به این فهم و به این امکانات برسیم که حفاری کنیم و دفینه دربیاریم و اشیاء تاریخی دربیاوریم و بعد بتوانیم حفاظت کنیم، آن موقع حفاری می کنیم و اشیاء را در می آوریم و اگرنه، همان زیر بمانند محفوظ تر است.
 در پایان...
کتیبه طوماری موجود در مخزن موزه هنرهای تزئینی اصفهان که توسط «محمودبن ابی القاسم الخوانساری» پدر «محمداسماعیل ادیب خوانساری» و پدربزرگ «شیرین ادیب» خلق شده است، همچنان باید بماند و تحمل کند چرکی آسیب های موجود بر جسم و روانش را... باید بماند و مبارزه کند با آسیب هایی که کمرش را خم می کند و می شکند... مگر قدرت زمان را نمی دانید!؟ همیشه پیروز است... همیشه... اما گاهی زمان که می گذرد درد آرام می گیرد و مرحمی می شود برای جسم و روح فرسوده... ولی گذر زمان برای کتیبه میرزا محمود، دردش را آرام نمی کند. این درد بیشتر و بیشتر می شود و تنها قدرت کتیبه است که آزموده می شود در برابر قدرت زمان و چه بسا به شکستی دردناک منتهی می شود. مگر می شود اینقدر تاب مقاومت از این اثر انتظار داشت!؟ اثری که از جنس کاغذ است و کاغذ به گواه متخصصان از آسیب پذیرترین اشیاء موزه ها بشمار می رود. من اما دیگر نمی دانم باید با کدام متولی و متصدی فرهنگ و هنر و میراث و دودمانمان، درباره این کتیبه سخن بگویم!؟ نمی دانم؟! شاید نوشتن درباره آن در این مجال، ادای دین من بود به محمودبن ابی القاسم الخوانساری، به محمداسماعیل ادیب خوانساری، به شیرین ادیب و شاید به وجدانم... . اکنون کتیبه لوله شده در مخزن موزه هنرهای تزئینی اصفهان با انواعی از آسیب های موجود، باید انتظار بکشد... شاید وقتی دیگر بودجه ای برسد و حمایتی از سوی سازمانی که شاید هم به ظاهر حامی فرهنگ نباشد، صورت گیرد. اما توان کتیبه طوماری موزه هنرهای تزئینی اصفهان برای زنده ماندن رو به تحلیل است... می دانم.
شیرین مستغاثی
12168/135/25