حمام خسروآقا، حمامی که نیست!

به گزارش خبرگزاری ایمنا، در خاطرات حاج سیاح آمده است که روزی خود وی همراه با سید جمال الدین اسدآبادی به اصفهان آمده بودند و سید یقه‌ی ظل السلطان را گرفت که در همه جهان آثار تاریخی را قدر می دانند و شما چرا آنها را تخریب می کنی؟ ظل السلطان نامه هایی از پدرش نشان داد که قبله عالم از وی خواسته بود این آثار را تخریب نماید تا نام صفویه نماند! ظل السلطان و ناصرالدین شاه هر دو رفتند اما بدنامی به ظل السلطان ماند که تیشه تخریب دست او بود. این همان حکایتی است که درباره حمام تاریخی خسروآقا که تیشه بر ریشه آن زدند و هرکدام، دیگری را عامل و مسبب قلمداد کردند، صدق می کند. بیست و یک سال گذشت... می خواهیم نقبی بزنیم به گذشته و این رویداد را در حافظه ضعیف خود زنده کنیم، شاید تلنگری باشد بر آنان که کلنگ به دست گرفته اند برای تخریب تاریخ این سرزمین...
 
حمام خسروآقا در شمال شرقي خيابان سپه فعلي و در شمال ميدان چهار حوض قديم اصفهان قرار داشت. بانی این حمام یکی از خواجه سرایان دستگاه شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی به نام خسروآقا بوده است که در دوران صفویه می‌زیسته و این حمام را با جلوه‌ای از هنر و ابتکار زمانه خود ساخته است. برادر او علی‌قلی‌آقا حمامی دیگری به همین نام در اصفهان ساخته که از خوش روزگار هنوز سالم باقی مانده است. حمام خسروآقا کتیبه‌ای نداشته است اما بعدها در سنگاب آن که در انبار مغازه‌های اطراف حمام یافت شد، پژوهشگران با تاریخ 1210 هجری قمری مواجه شدند. این حمام صفوی تا اواسط دوره پهلوی دایر بود و پس از آن به مرور از رونق افتاد و متروک شد. در حدود سال  1354 سربینه حمام تبدیل به مغازه شد و پس از آن، به بنا آسیب زیادی وارد آمد. حمام تاریخی خسرو آقا در سال 1354 توسط سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی مورد مرمت قرار گرفت. این مرمت امکان داد تا بخش‌های مختلف حمام مورد مستند‌نگاری و پژوهش قرار گیرد. این پروژه مرمتی با حفاری بخش‌هایی از حمام آغاز شد که در آن پلان اصلی گرم خانه، ستون های سنگی و سرستون گوشه های هشتی ها و حدود گرم خانه و سنگاب برزگ یک پارچه حمام کشف شد. بر اساس این یافته‌ها نمای بام سربینه حمام شامل سفت کاری، عایق کاری، پوشش روی قوس‌ها و گنبدها به صورت هره، مرمت داخل سربینه، مرمت بدنه‌های داخلی سربینه، تحکیم تزئینات آجرکاری و کاشی کاری، مرمت کفش کن‌های سنگی و سنگ های کف حمام، مرمت بدنه های خارجی شرقی و شمالی این حمام تاریخی به انجام رسید. پس از پایان مرمت دفتر فنی استان اصفهان در سال 1355 گزارش کاملی از مرمت‌های انجام گرفته منتشر کرد که این گزارش‌ها هنوز به همراه تصاویر حمام موجود است و این موضوع امکان بازسازی حمام را امکان‌پذیر می‌کند. با تخریب بخش هایی از حمام در سال 1358 و نیز در اثر انفجار بمب در سال 1359 از گر مخانه حمام، جز چند ستون سنگی، چیزی باقی نماند. سرانجام در دهه اخیر، سربینه زیبا و دیگر قسمت های باقی مانده حمام به بهانه قرارگیری در مسیر خیابان و بدون در نظر گرفتن ارزش های تاریخی آن تخریب شد.
حمام خسروآقا مطابق آنچه که در کتاب «نصف جهان فی تعریف اصفهان» نوشته اصفهانی در اوایل قرن چهاردهم قمری آمده است، «در طرف شمال میدانی معروف به میدان حوض» توسط یکی از خواجگان شاه سلیمان به نام خسروآقا بر اساس سنت و فرهنگ مرسوم آن دوران به عنوان امری خیر و عامل المنفعه ساخته شده بود. مرحوم سید علی جناب در کتاب الاصفهان ابعاد آن را ۲۶×۳۳ ذرع آورده است. محل حمام در کنار میدان حوض و در فاصله اندکی از بازار مسگرها، میدان نقش جهان، باغ چهلستون و محله حکومتی قرار داشت. ترتیب سلسله مراتب فضاهای مختلف حمام خسروآقا همانند سایر حمام ها به گونه ای بوده است که مشتریان پس از دخول به حمام و گذر از دالان و هشتی ورودی وارد بینه حمام می شوند. تزیینات زیبای این بخش از حمام در اثر فلاندن به خوبی نشان داده شده است. گنبد مرکزی رختکن به طرز زیبایی به شیوه معقلی با کلمات مقدس الله، محمد و علی تزیین یافته بود و نیم گنبد پوشش های طرفین گنبد مرکزی با کاربندی و تزیینات آجری جلوه خاصی به آن بخشیده بود. پس از کندن رخت ها و عبور از دالان«میان در» به گرمخانه می رفتند. چند پله را بالا می رفتند و دولا، از ورودی کوچک خزینه عبور می کردند تا به گرم ترین و مرطوب ترین قسمت حمام وارد شوند. چند لحظه ای در خزینه، تن را به گرما و رطوبت می سپردند و آتش تون و گلخن که آب را آرام می کرد، حس می کردند. سپس به گرمخانه بر می گشتند تن را شسته و شو داده وارد بینه می شدند و پاها را در حوض کوچکی که آب جاری در آن روان بود، شسته و به قسمت سربینه وارد می شدند. با لنگ خود را خشک می کردند و از طریق هشتی خارج می شدند.
یکی از نکات جالب و مهم این حمام هم ترازی کف حمام با کف زمین بود که بر خلاف حمام های سایر شهرها است که برای استحصال آب و سوار شدن آب قنات، کف حمام را در سطح پایین تر از کف زمین می ساختند. مطابق رسم رایج در اصفهان آب حمام، با وجود نهر جاری و مسلط جنب آن از چاه کشیده می شد. همچنین با وجود سخت بودن فراهم آوردن شرایط مناسب برای استحمام و تنظیم تهویه هوای داخل حمام با کنترل رطوبت و نور علی رغم استحمام تعداد زیادی از افراد در یک زمان، هوای حمام خسروآقا مطابق نظر اصفهانی، «مطلقا غلظتی» نداشت. این حمام با وجود آن که تا اوایل قرن ۱۴ هجری قمری یعنی حدود هفتاد و اندی سال پیش فعال بود ولی در اوایل قرن حاضر متروکه می شود. با تصرف فضای ورودی آن توسط مغازه داران، دکان های کوچک و بزرگی در آنجا ساخته می شود که در اوایل دهه پنجاه، بقایای این حمام شناسایی و سرانجام بخشی از آن به ویژه سربینه، الگوبرداری از نقاشی فلاندن بازسازی و به عنوان چایخانه سنتی در سال ۱۳۵۶ مورد بهره برداری قرار می گیرد. تا این که در اوایل سال ۱۳۷۴ در نیمه شب و طی چند ساعت، بنای حمام به کلی ویران و نابود می شود.
محمد مهدی بن محمدرضا الاصفهانی در کتاب خود در 115 سال قبل به نام نصف جهان فی تعریف الاصفهان در مورد این بنا می‌گوید: «حمام خسروآقا در طرف شمال میدان معروف به چهار حوض واقع است، آن را خسروآقا نامی که یکی از خواجگان احدی از سلاطین صفویه بوده است ساخته، چندان مبالغه در شکل و استحکام آن نموده‌اند که به شرح راست نیاید، جامه‌خانه مثل دیوان‌خانه به نظر می‌آید و گرم‌خانه به کمال اسلوب ساخته شده است و الان دایر است. حمام مذکور صحن داخل و خارجش محادی زمین است و هوای آن مطلقا غلظتی ندارد. آب آن از چاه کشیده می‌شود به سهولت و این رسم اصفهان در تمام حمام‌ها جاریست.» به نوشته باقر آیت‌الله زاده شیرازی طی مقاله‌ای در نشریه اثر سال 1374 شش سند تصویری و نقشه از گذشته حمام خسروآقا در حال حاضر در دست است از جمله تصویر کمنچر از محله سلطنتی صفویه، نقشه تهیه شده توسط پاسکال کوست در سال 1256هجری قمری، نقشه سرهنگ «چیری کوا» در سال 1851 میلادی و ... که نقشه سلطان سیدرضاخان در این میان از همه گویاتر و تفضیلی‌تر است. حمام خسروآقا تا حدود هفتاد سال قبل و به نوشته «شیرازی» تا زمان احداث خیابان سپه فعال و دایر بود. اما با ورود آثار شهرسازی جدید و طلوع سپیده دم عصر تجددخواهی و اجرای طرح‌های ریز و درشت توسط طراحان، مهندسان و مشاوران خارجی ناآشنا با بافت سنتی و تاریخی کشورهای شرقی بافت‌های تاریخی نیز دچار گسست، تخریب و ناهمگونی شدند. شواهد مربوط به طرح‌های جامع شهر اصفهان ملهم از طراحان خارجی طی سال‌های پیش(طرح جامع کوکس در سال 40 و طرح ارگانیک در سال 50) نشان می‌دهد سنگ بنای تخریب حمام خسروآقا با هدف ادامه خیابان استانداری از سال‌ها قبل برداشته شده بود شکل ساخت پنجره‌های بانک سپه(پارس قبلی) که به سمت خیابان فعلی حکیم است نیز نشان از این مساله دارد.


روزنامه باختر، آذر 1320
در سال 1320 گویا یکی از دفترداران شهر دست تملک و تسلط بر این حمام و مغازه های آن انداخته، حتی تابلو حمام را نیز عوض کرده بود. موضوعی که به شدت با مخالفت سردبیر روزنامه «باختر» یعنی سیدحسین فاطمی(وزیر خارجه دکتر مصدق) که آن روزها  در اصفهان روزنامه برادرش سیف پور را نویسندگی و مدیریت می کرد، قرار گرفت. روزنامه باختر با تیتر«یک خیانت قابل تعقیب» متن اعتراضیه خود را چنین نوشت: به طوری که اطلاع داریم نسبت به قسمت مهمی از موقوفه های اصفهان خیانت هایی در گذشته شده است و از آن جمله تبدیلی است که در حمام و مغازه ها و اراضی متصل به این حمام موسوم به حمام خسرو آغا در خیابان سپه مقابل خیابان تیموری و باغ چهلستون، از وقفیت به ملکیت داده شده و این رقبات را که شاید امروز بالغ بر سیصد هزار تومان قیمت دارد، یکی از صاحبان و سردفتران محاضر رسمی مالک و متصرف شده است. می خواهید بدانید روحیه و طرز فکر ما چقدر با سابق تفاوت کرده و عوض شده است، از همین جا به این نکته پی ببرید که دیگران یعنی گذشتگان ما زحمت می کشیدند و با خون جگر چند پارچه ملک و مستغلات تهیه می کردند و در آخر آن را برای مصارف خیریه وقت می نمودند و نام خود را با آن اثر خیر باقی می گذاردند ولی ما که خود این کار را نمی کنیم، وسایلی به دست می آوریم که مثلاً نام حمام خسرو آقا را که همه اهالی اصفهان سال ها روی کاشی سردرب حمام خسرو آغا دیده بودند، کنده و یک تابلو به نام دیگر آنجا زده و حمام و دکاکین و مغازه های متعلق به آن را با املاک دیگری که در جنب این مستغلات واقع شده است، تملک و تصرف کنیم! ما از آقای رئیس فرهنگ اصفهان تقاضا می نماییم به پروندة قطور این موقوفه که شاید مسلم ترین ملک وقف در اصفهان باشد مراجعه نموده، و برای بطلان هر اقدامی که نسبت به این تحول به عمل آمده است، اقدامی سریع و جدی نموده و گزارشی که لازم و مقتضی است به وزارت فرهنگ تقدیم نمایند.
مجله اثر شماره یک بهار 1358
در بحبوحه انقلاب عناصر ناشناس از طریق انفجار در دو نوبت قصد تخریب حمام را داشته‌اند. به هر روی با آغاز احداث خیابان سپه طی سال‌های 1315 تا 1320 و به گفته باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی حمام خسروآقا نیز کم‌کم به چند دکان بزرگ و کوچک تبدیل می‌شود و محل کسب می‌شود فضاهای بی‌نظیر و اصلی آن نیز یا تخریب یا تقسیم می‌شود یا به کلی فراموش می‌شوند. در واقع طی 40 سال حمام در استتار دکان‌های مختلف منطقه قرار می‌گیرد اما زمانی که در دهه 50 قرار می‌شود طرح جامع شهری با عنوان طرح ارگانیک اجرا شود مساله امتداد خیابان استانداری و مبدأ آن یعنی حمام خسروآقا مورد توجه سیاست‌گذاران برنامه‌های شهری قرار می‌گیرد به نوشته آیت‌الله‌زاده شیرازی پس از تخلیه دکان‌ها امکان دستیابی و شناسایی کامل حمام خسروآقا نیز فراهم می‌شود، اما با عیان شدن ارزش‌های تاریخی آن این اثر در سال 1353 جزو آثار ملی به ثبت می‌رسد و عرصه و اعیان آن از سوی شهرداری به جهت بهره‌برداری فرهنگی به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار می‌شود.
و ماجرای تخریب...
مهسا جزینی ۲۳ فروردین 1384 خبرگزاری میراث فرهنگی: سه ساعت بیشتر طول نکشید، جماعتی که قبل از دو نیمه شب 23 فروردین ماه سال 74 از خیابان سپه و استانداری عبور کرده بودند نمی‌دانستند این آخرین باری است که چشمشان به حمام خسروآقا می‌افتد.  ساعت پنج صبح جای حمام خسروآقا را در امتداد خیابان استانداری سطح صافی فرا گرفته بود که بزودی آماده تردد وسایل نقلیه موتوری می‌شد. با تخریب سه ساعته حمام یادگار عصر صفوی در شهر اصفهان و دفن قسمت بیشتر آن در زیرزمین در واقع تنها مانع امتداد خیابان استانداری و اتصال آن به خیابان حکیم از بین رفت. در حال حاضر پس از گذشت 10 سال، تلی از ستون‌ها و سقف‌های آوار شده و وارفته قسمت‌های باقی‌مانده حمام به همراه نخاله‌های ساختمانی در گوشه تقاطع خیابان حکیم و سپه تنها یادگار باقی مانده از حمام خسروآقا در اذهان جماعت اصفهانی است. هیچکس مسئولیت تخریب حمام خسروآقا که در تاریخ 1/5/1353 به شماره 976 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود را نپذیرفت. عوامل ناشناس، عوامل شهرداری، گروه‌های فشار، قدرت‌های اقتصادی، جریان‌های سیاسی، تحریک مردمی و ... همه ردپایی از شایعه‌های مربوط به دلایل و عوامل تخریب حمام در زمان خود دارد. مهندس حسن روانفر، مدیریت مرمت سازمان میراث فرهنگی استان طی خبری که در روزنامه اطلاعات مورخه 24/1/74 چاپ شده بود تخریب را به عوامل شهرداری نسبت داد که البته مهندس حمیدرضا عظیمیان شهردار وقت اصفهان در همان زمان طی مصاحبه‌ای در تاریخ 8/3/77 به رد این مساله پرداخته بود.  به هر حال ظاهراً علی‌رغم شکایت سازمان میراث فرهنگی از طریق مقامات قضایی و هیات دولت هیچ گاه عوامل تخریب علنی مشخص و محاکمه نشدند. روانفر که اتفاقاً اکنون سمت مدیریت شهرداری همان منطقه 3 را برعهده دارد در این باره به «میراث خبر» می‌گوید: «میراث فرهنگی حداکثر اقدامات قانونی را در این خصوص انجام داد اما شهرداری کاملاً قضیه را تکذیب کرد.» در همان زمان، تخریب حمام اعتراض‌های زیادی را نیز میان مقامات رسمی و فرهنگ‌دوستان برانگیخت که برخی از آن ها در مطبوعات هم انعکاس یافت.  همچنین جوادی شهردار اصفهان در سال 1381 طی نامه ای به بهشتی رییس وقت سازمان میراث فرهنگی با اشاره به تخصیص اعتبارات قابل توجهی برای بازسازی و مرمت اماکن و بافت های تاریخی یکی از این موارد را حمام خسروآقا عنوان کرده بود. مهسا جزینی در بخش دیگری از گزارش خود آورده است: مهندس حسن روانفر، شهردار ناحیه 3 اصفهان با نوید خبر بازسازی حمام خسروآقا به میراث خبر می‌گوید: «در اعتبارات شهرداری محلی برای احیا و بازسازی حمام خسروآقا دیده شده است.»  او با اشاره به این که شهرداری به دنبال این است که با حفاری و بیرون آوردن قسمت‌های باقی‌مانده حمام از زیر خاک دوباره آن را احیا کند می‌گوید: «کف حمام از «صفر، صفر» خیابان پایین‌تر است و امکان احیا مجدد آن وجود دارد.»  او می‌گوید: «قسمت‌هایی که مالکیت دولتی دارد آزاد است و بخش باقی‌مانده نیز که در تصرف دکان‌هایی قرار گرفته قرار است احیا شود.» با این وصف تنها جای این پرسش باقی می‌ماند که تکلیف خیابان احداث شده چه می‌شود آیا ابتدای خیابان دوباره کور می‌شود؟
خبرگزاری ایمنا یکم فروردين ۱۳۸۵: مدیرعامل سازمان نوسازي و بهسازي شهرداري اصفهان با تأكيد بر اين كه تعامل مثبتي ميان دو سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان و سازمان نوسازي اين شهر وجود دارد، از بررسي طرح مرمت حمام خسرو آقا در اين سازمان خبر داد.
حسين جعفري افزود: اختلاف و مشكلاتي كه بر سر مرمت و ساماندهي اين حمام تاريخي به وجود آمده به 10 سال پيش باز مي گردد و من چندان در جريان جزييات امر نيستم. وي در پاسخ به اين كه آيا مقرر شده است تا پس از بررسي طرح مرمت اين اثر در شوراي شهر اصفهان اقدام مرمتي لازم با همكاري سازمان ميراث فرهنگي و سازمان نوسازي و بهسازي شهر اصفهان صورت گيرد اظهار داشت: ما پيش از اين نيز همكاري موثر و مثبتي با سازمان ميراث فرهنگي داشتيم و در اين طرح نيز هرگونه تصميم گيري ما بستگي به نتايج بررسي پروژه در سازمان دارد.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان با بيان اين كه براي احياي دوباره اين حمام تاریخي بايد بر اساس اسلوب معماري سنتي اقدام كرد ادامه داد: سازمان نوسازي و بهسازي اصفهان همان طور كه در طرح هاي پيشين ساماندهي بناهاي تاريخي با ميراث فرهنگي همكاري كرده است در مورد اين حمام تارخي نيز قطعاً ضوابط سازمان ميراث فرهنگي را در نظر مي گيرد و بر اساس نظرات كارشناسان براي هرگونه همكاري در اين زمينه آماده است.
حمام خسرو آقا که در سال53 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است، در فاصله اندکي از ميدان امام خمینی(ره) واقع شده بود و جزو مجموعه سلطنتي صفوي و در نوع خود شاهکاري مثال زدني در معماري و تزيينات وابسته به آن بود. گفتني است که با توجه به درخواست هاي مكرر مردم جهت بازسازي اين اثر تاريخي، بازسازي اين اثر در طرح هاي ميراث فرهنگي و سازمان نوسازي و بهسازي شهر اصفهان در اولويت اول قرار گرفته است.


حسن ظهوری 23 بهمن ماه 1386 در خبرگزاری میراث فرهنگی: پارکینگ مجتمع حکیم اصفهان در حالی ساخته می‌شود که مسیر ورودی آن روی محل پیشین حمام خسروآقا قرار می‌گیرد. با این اتفاق حمام خسرو آقا که 12 سال پیش شبانه به عمد تخریب شده بود، شانس احیاء دوباره را برای همیشه از دست می‌دهد. حمام خسرو آقا یکی از آثار تاریخی منحصر به فرد اصفهان بود که شبانه به ویرانه‌ای بدل شد که هنوز برخی ستون‌های آن باقی مانده بود و سازمان میراث فرهنگی قصد احیاء آن را داشت. این درحالی است که بر اساس مشاهدات میراث خبر مسیر ورودی (رامپ) پارکینگ مجتمع حکیم درست روی ویرانه‌های حمام خسروآقا قرار می‌گیرد و در این صورت دیگر این حمام شانسی برای احیاء دوباره ندارد. به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مستندات کافی برای احیاء این حمام تاریخی وجود دارد اما در صورت تخریب محل پیشین حمام و از بین رفتن محدوده اصلی آن،‌ دیگری شانسی برای احیاء آن وجود نخواهد داشت. حمام خسروآقا سال 1353 با شماره 976 در آثار ملی ایران به ثبت رسید و در ساعت 2 نیمه شب فروردین سال 1374 و در فاصله زمانی کمتر از 5 ساعت به ویرانه‌ای از خاک بدل شد. این حمام تاریخی بخشی از معماری منحصر به فرد صفوی بود که در چند نوبت توسط کارشناسان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، پیش از انقلاب مورد مرمت قرار گرفته بود. پیش از این و در سال‌های اوایل انقلاب اسلامی، برخی عناصر ناشناس چندین بار سعی در منفجر کردن این حمام تاریخی داشتند که این اتفاق در آن روزها به وقوع نپیوست، اما همواره این حمام تا سال 1374 مورد تهدید و نابودی قرار گرفته بود که بالاخره این اتفاق افتاد. در حال حاضر با ورود پارکینگ مجمتع حکیم به محدوده حمام خسروآقا این حمام برای همیشه ویرانه باقی می‌ماند و امکان احیاء آن دیگر وجود نخواهد داشت.
مصاحبه حمیدعظیمیان شهردار وقت اصفهان با ماهنامه فرهنگی هنری «برای فردا» شماره ششم، اسفند ماه 1393:
سوال: به طور مشخص تر در مورد یک اتفاق در زمان مدیریت شما سوال می کنم. درارتباط با تخریب حمام تاریخی خسرو آقا بسیاری انگشت اتهام را به سمت شهرداری می برند ولی به نظر نمی رسد مسبب اصلی این اتفاق تنها شهرداری باشد.
جواب: شما در سوابق این حمام مشاهده می کنید که در زمان رژیم سابق مصوبه ای به تصویب رسیده است از طرف مقامات بالای آن رژیم که این حمام به جایی بین کاخ چهلستون و عمارت عالی قاپو منتقل شود. و حتی هزینه‌های آن هم پیش بینی شده بود. یک بخشی را استانداری و بخش دیگر را هم قرار بود سازمان برنامه ریزی کل کشور تأمین کنند تا این حمام به آن منطقه منتقل شود. که با تغییر رژیم این امر صورت نپذیرفت و حمام خسرو آقا در اوایل انقلاب با یک عملیات بمب گذاری مواجه شد و بخش هایی از آن تخریب شد و به حالت نیمه مخروبه درآمد . از یک طرف مردم سابقه ذهنی مثبتی نسبت به این مکان نداشتند. و این نیمه مخروبه بودن آن هم یک سری مشکل امنیتی را برای ساکنین محل ایجاد کرده بود.
و از طرف دیگر میراث فرهنگی هم پس از گذشت سال‌ها اقدام موثری برای بازسازی آن انجام نداده بود. من خودم سفری به رومانی کردم و در آنجا با یک پروفسور که در زمینه جابجایی ساختمان‌های بزرگ اعم از تاریخی و غیر تاریخی تخصص داشت دیدار کردم و کارهایش را از نزدیک دیدم. بعد از او دعوت کردم که به اصفهان بیاید. در شهرداری اصفهان نیز کنفرانسی گذاشتیم و بعد از بازدید از حمام قبول کرد که این جابجایی را انجام دهد و رقمی را برای این کار پیشنهاد کرد تا حمام را با همان شرایط به مکانی بین کاخ چهلستون و عمارت عالی قاپو منتقل کند.
من با رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی مرحوم کازرونی تماس گرفتم و برای انجام این کار از سوی شهرداری اعلام آمادگی کردم ولی ایشان فرمودند که این تخصص خود ماست و پیش از این نیز کارهای مشابهی در استان‌های دیگر انجام داده ایم. و خب مدتی بعد هم حمام کاملاً تخریب شد. به نظر من کم کاری در این رابطه از سوی میراث فرهنگی صورت گرفته بود که در تمام این سال‌ها کاری برای جابجایی و مرمت حمام صورت نداده بود و البته دیگرانی هم در این اتفاق دخیل بودند. من گمان می کنم به سهم خودم در آن زمان اقداماتی در آن راستا انجام دادم که برای شما توضیح دادم و به هر حال تخریب این اثر تاریخی کار صحیحی نبوده است.
سوال: به غیر از شهرداری و میراث فرهنگی ، ارگان‌های دیگری  نیز در این ماجرا دخیل بودند؟
جواب: بله . اصل این اتفاق مربوط به جای دیگری است. 
 روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور 10 بهمن  ماه۱۳۹۴: معاون میراث فرهنگی کشور با تاکید بر تعامل میان اداره کل میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان از بررسی طرح مشترک مرمت و احیاء حمام تاریخی خسروآقا در عرصه دولتخانه صفوی شهر اصفهان خبر داد. محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی احیاء این حمام تاریخی را یکی از مصوبات نشست مشترک با شهردار اصفهان، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و مسئولان اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در راستای اعتلای میراث فرهنگی و توسعه پایداراصفهان اعلام کرد و گفت: احیاء این حمام به عنوان یکی از نگین های معماری و مهندسی حمام های تاریخی کشور بر اساس شواهد، عکس و نقشه های تاریخی و بقایای بجا مانده از این اثر صورت خواهد گرفت. وی این رخداد را پیامی مهم در تغییر، نگرش و رویکرد مدیریتی شهر اصفهان خواند وگفت: حمام خسرو آقا با۹۲۰ متر مربع مساحت در زمان شاه سلیمان صفوی و به همت یکی از کارگزاران او به نام خسرو آقا(آغا) ساخته شد. این حمام که تا حدود پنجاه سال پیش مورد استفاده همگانی بوده است از سوی سازنده آن وقف شده بود تا عایدات آن صرف استنساخ کتب شود.
به گفته طالبیان این بنا که در سال ۱۳۵۳ با شماره ۹۷۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود در سال ۱۳۵۸ از سوی افرادی ناشناس و سودجو که می خواستند شرایط را برای احداث امتداد خیابان استانداری آماده کنند تا بتوانند زمین های منطقه را به بهای گران تر بفروشند، با شایعه تبدیل این مکان به مراکز فساد و تجمع افراد بزهکار، منفجر و دچار خسارت عدیدهای شد. که به دنبال آن، سازمان میراث فرهنگی به دفعات مرمت های مختلفی را انجام می دهد. طالبیان با اشاره به اینکه پس از این رویداد تلخ، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برای پیشگیری از تخریب نهایی حمام خسرو آقا با مصوبه ای با تخریب حمام خسروآقا و احداث ادامه خیابان استانداری مخالفت می کند افزود: طبق اسناد منتشر شده در سال ۱۳۷۲ از سوی وزارت مسکن و شهرسازی وضعیت حمام خسرو آقا در آن سال «درحال بازسازی» و کاربری پیشنهادی آن هم «فرهنگی، نمایشگاه آثارهنری دوره صفویه» معرفی می شود. با این حال در ساعت ۲ بامداد روز سه شنبه ۲۲/ ۱/۱۳۷۴ حمام خسرو آقا، یک شبه تخریب و محوطه آن تسطیح می شود.
در آن سال با شکایت سازمان میراث فرهنگی وقت اصفهان مبنی بر تعقیب عاملان تخریب حکم اجرای عملیات بازیابی فضا و اجرای معماری این اثر تخریب شده از سوی دادسرای عمومی اصفهان صادر می شود. علی رغم صدور این حکم، متاسفانه خیابان حکیم بر روی این حمام در امتداد خیابان استانداری احداث می شود. هنوز بقایای این اثر در زیر خیابان موجود است. طالبیان به دنبال توجه بیش تر و روزافزون مدیریت شهری و شهرداری اصفهان در سال همدلی و هم زبانی دولت و ملت و راهبرد اتخاذ شده برای توسعه فرهنگی و پایدار شهر جهانی اصفهان یعنی توسعه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که اصفهان در هر سه مورد جهانی است گفت: این اقدام در راستای اقدام مهم احیاء دولتخانه صفوی به عنوان پیام مهم و ارزشمند مدیران شهری و تغییر نگرش جدید در تاریخ می تواند ماندگار و حایز اهمیت باشد.
 
ما ایرانی ها حافظه تاریخی ضعیفی داریم و آنان که کمر به تخریب تاریخ ما بسته اند این را خوب می دانند... مگر نه این که کلنگ به دستان، لااقل در تاریخ معاصر کم نبودند که نشانه‌های گذشته را زدودند تا مگر از دل و فکر رود آنچه از دیده رفت؟ حمام تاریخی خسروآقا نیز به چنین سرنوشتی دچار شده است و به راستی سعدی واعظ درست و روا سروده است: قوت حافظه گر راست نیاید در فکر، عمر اگر صرف شود در سر تکرار چه سود؟/
شیرین مستغاثی
12135/168