در توصیف مقامات علمی ایشان می توان به این نکته اشاره کرد که علاّمه خاتون آبادى از شاگردان مبرّز آخوند خراسانى بوده و در تأليف كتاب پرارج «كفاية الاصول» كه از مهم ترين و دقيق ترين كتاب هاى علم اصول فقه شيعه است، يار و مُعين او بود. دقّت نظر و توان علمى مرحوم خاتون آبادى به حدّى بود كه گويند بعضى از تحقيقات كتاب مزبور از اين شاگرد برجسته است.
ایشان پس از نيل به مقام عالى اجتهاد در حدود سال ۱۳۲۴قمری به اصفهان بازگشت و در مدرسه جدّه بزرگ به تدريس فقه و اصول پرداخت.
وی متفكّرى بزرگ و در اصول فقه داراى افكارى بلند بود و فضلاى حوزه به شاگردى او مباهات مى كردند. نقل شده که وقتى ايشان قصد بازگشت از حوزه علميه نجف اشرف به ايران را داشت، بزرگان حوزه نجف به او گفته بودند كه رفتى و نجف را از علم خالى كردى.
جناب حجّة الاسلام والمسلمين سيّد حسين مدرّس نجف آبادى از قول پدر بزرگوارشان آيت اللّه سيّد محمّد نجف آبادى (از شاگردان برجسته آخوند ملا محمد كاظم خراسانى) نقل کرد كه اگر علاّمه خاتون آبادى در نجف اشرف اقامت گزيده بود و به ايران باز نمى گشت، نوبت مرجعيت به ديگران نمى رسيد.
اديب دانشمند فقيد محمّد باقر نجفى متخلّص به «الفت» در «نسب نامه الفت» مى نويسد: حاج ميرزا محمّد صادق از جميع افراد كثيره خاندان برجسته ی خاتون آبادی، به علم و عمل ممتاز، و مقبول خاص و عام گرديد، و الحق كه مردى وارسته و ذى قيمت بود و اگر افراطش در باريك بينى و احتياط كارى در كارها نبود از رقباى خود عقب نمى افتاد و مثل آنان زمامدار امور و اصفهان مدار مشهور مى گرديد. ليكن بر اثر همان صفت باريك بينى و احتياط كاري اش، خود را در ميان جمع نينداخت، در امور سياسى و اجتماعى مردم مداخله نكرد و بيشتر به وظايف خاصه مذهبى پرداخته، از حدودش كه اقامه نماز جماعت و تدريس بود تجاوز نكرد. سال ها در نجف اشرف به تحصيل علوم شريعت پرداخت و از طراز اوّل شاگردان آخوند خراسانى شمرده شد و بعد به اصفهان بازگشت.
خلاصه، مردى پاك دامن، ساده رفتار، بى ريا، عارى از تصنّع و تدليس، صحيح العمل، و بدين فضايل محبوب القلوب بود.
علاّمه خاتون آبادى عالمى روشن فكر بود. دختران او در آن زمان، سواد و سياق آموخته بودند و وى براى تدريس آنان معلّم مرد گرفته بود كه در منزل به آنها دروس قرآن و رياضى و خط مى آموخت، در حالی که در آن دوران چنين چيزى مرسوم خانواده هاى روحانى نبود.
مرحوم استاد جلال الدين همايى در كتاب «مولوى نامه» مى نويسد:
حقير خود در درس خارج فقه كه در خدمت مرحوم استاد علاّمه، سيّد الفقهأ والاصوليّين حاج مير محمّد صادق خاتون آبادى اصفهانى افتخار تلمّذ داشتم، در بحث مكاسب محرمه اين مسأله مخصوصاً به خوبى وارسى شد كه مذهب اسلام با هيچ علمى حتى علم نرد و شطرنج و موسيقى و امثال آن مخالف نيست، فقط پاره اى از اعمال و حرفه ها و پيشه هاى پست ناروا را حرام يا مكروه شمرده است.
یکی از شاگردان ایشان، سید مرتضی پسندیده در خاطرات خود می گوید: ايشان درس خارج را به خوبى مى گفت. علاوه بر آن بسيار مؤدّب بود، به حدّى كه بعد از درس دادن نمى گفت كه فهميديد يا نه؟ بلكه مى گفت: خوب درس دادم يا نه؟ و هر كس متوجّه نشده دوباره درس بدهم.
مرحوم خاتون آبادى سال ها در مدرسه جدّه بزرگ تدريس مى كرد و شاگردان زيادى كه نوعاً از فضلا و برجستگان علمى حوزه بودند در مدرس او تربيت شدند که در اینجا تنها به بردن نام چند تن از ايشان بسنده می کنیم که عبارتند از: شيخ ابراهيم رياضى نجف آبادى، سيّد ابوالحسن مرتضوى كرونى، سيّد ابوطالب دهكردی، شيخ ابوالقاسم اصفهانى، سيّد احمد خوانسارى، سيّد احمد زنجانى، شيخ احمد فيّاض فروشانى، سيّد محمّد تقى فقيه احمدآبادى، شيخ محمّد تقى فشاركى، سيّد محمّد حسين آيت ميردامادى، شیخ محمود مفید، شیخ محمد باقر زند کرمانی، سيّد يحيى واعظ يزدى، شيخ نور اللّه دهاقانى و . . .
گفتنى است كه على رغم كثرت شاگردان علاّمه خاتون آبادى و مراتب علمى والاى آنان، تاكنون اجازه اجتهاد يا روايتى از ايشان به شاگردانشان يافت نشده، و تنها نوشته ای در تأييد مراتب علمى عالم ربّانى آيت اللّه شيخ احمد حججى نوشته شده و از ایشان در دسترس است.
علاّمه خاتون آبادى در سفر تاريخى آيت اللّه حاج آقا نور اللّه نجفى به شهر مقدّس قم، كه در اعتراض به حكومت نامشروع پهلوى صورت گرفت، به همراه تعداد زيادى از فقها و بزرگان اصفهان از جمله حضرات آيات علاّمه شيخ محمّد رضا نجفى و مير سيّد على نجفآبادى، به قم رفت و در ايّام چند ماهه اقامت در قم به تدريس پرداخت كه جمعى از اعاظم شاگردان آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى از جمله حضرت امام خمينى(ره) در درس پربار ايشان و علاّمه شيخ محمّدرضا نجفى شركت نموده و از درياى علوم اين دو عالم فرزانه بهره بردند.
علاّمه خاتون آبادى در قم مورد توجه آيت اللّه العظمى حائرى قرار گرفت و چنانچه ميرزا حسن خان جابرى مى نويسد: در سفر 1347 كه علماى اصفهان به قم رفته، مرحوم آقا شيخ عبدالكريم (حائرى) قمى تجليل آن بزرگ را بيش از همه نمود.
گويند حضرت امام به قدرى شيفته بيان و مقام علمى مرحوم خاتون آبادى بود كه هنگام بازگشت استاد به اصفهان و تعطيلى درس پربارش، گريه مى كرد و با ديده اشك بار استاد را بدرقه نمود.
فرزند شهيد آيت اللّه دكتر سيّد محمد بهشتى، كه پس از شهادت پدرش به خدمت حضرت امام رسيده بود مى گويد: امام در اين ديدار نزديك به 20 دقيقه راجع به موقعيت علمى علاّمه خاتون آبادى (جدّ مادرى شهيد بهشتى) براى او صحبت كرده و فرموده است: مردم اصفهان مرحوم ميرمحمّد صادق را نشناختند. و بعد فرمودند: و ما ادريك ما مير محمّد صادق!
مرحوم سيّد حسين آزاد در كتاب «اغصان طيّبه» درباره علامه خاتون آبادى مى نويسد:
در اصول و فقه، استاد و شايد اعلم از همگنان عصر خود بود، و داراى تأليفات بسيار و جزوات بى شمارى است كه همچنان كه قدر وجودش در اصفهان مجهول ماند، تأليفات او را هم قدر ندانند، و هميشه مايل به انزوا و عزلت بود.
آيت اللّه سيّد محمّد باقر شهيدى گلپايگانى، تقريرات درس اصول علاّمه خاتون آبادى در اصفهان را از آغاز علم اصول تا پايان بحث ضد به نگارش درآورده كه نسخه خطى آن در نزد برادر زاده ايشان حجةالاسلام سيّد على اكبر مدنى زاده موجود است.
آيت اللّه العظمى سيّد احمد زنجانى نيز تقريرات دروس علاّمه خاتون آبادى و علاّمه شيخ محمّد رضا نجفى در دوران كوتاه اقامت آنان در شهر مقدس قم را نگاشته است.
همچنين آيت اللّه علاّمه شيخ محمّد باقر كمره اى نظرات علمى ايشان و علاّمه شيخ محمّد رضا نجفى را در كتاب «اصول الفوائد الغروية» خود نقل كرده است. اين كتاب ارزنده در سال ۱۳۶۳شمسی در 2 جلد به چاپ رسيده است.
علاّمه خاتون آبادى داماد عالم ربّانى و فقيه عارف آيت اللّه سيّد محمّد جواد صدر عاملى، معروف به مسجد شاهى و داراى 4 فرزند دختر بود. از دامادهاى ايشان كه همگى از فضلاى حوزه بوده اند می توان به حجّة الاسلام والمسلمين سيّد فضل اللّه بهشتى(پدر شهيد مظلوم آيت اللّه دكتر سيّد محمّد حسينى بهشتى)، حجّة الاسلام والمسلمين حاج آقا جلال الدين اژه اى، حجّة الاسلام والمسلمين سيّد اسداللّه روضاتى ،حجّة الاسلام والمسلمين سيّد محمّد ابطحى معروف به حاج آقا سدهى اشاره کرد.
علاّمه خاتون آبادى به نوشته مرحوم ميرزا حسن خان جابرى نظر به كثرت درس و بحث، عليل شده و در سال ۱۳۴۸ قمری، در سنّ ۶۲ سالگى دیده از جهان فروبست.
مرقد مطهّر ايشان در تخت فولاد داخل بقعه مرحوم سيّد العراقين قرار دارد که در دوره قاجار بنا شده و در کنار برادرش مرحوم حجّة الاسلام سيّد مرتضى خاتون آبادى و نيز تعدادی از علما و مشاهیر به نام همچون شيخ محمدرضا حسام الواعظين، جلال تاج، سيد محمد مدرس نجف آبادي، عباس خان شيدا، استاد محمد عريضي، شيخ محمدرضا جرقويه اي، معين الدين واعظي، مشفقی و استاد عريضي مدفون است./
نظر شما