به گزارش ایمنا در میزگردی که با پرند ارباب، شهربانو نعمت‌اللهی و اشرف منصوری کارشناسان باروری سالم داشتیم، دلایل متعدد ناباروری در زنان و مردان را مورد بررسی قرار دادیم که در ادامه می‌خوانید.
در حال حاضر چند درصد از زوج‌های ایرانی نابارور هستند؟
شیوع ناباروری در حدود ۲۰-۱۰ درصد از زوج‌های ایرانی است و مردان و زنان هر کدام مسئول۴۰ درصد از موارد ناباروری بوده و در۱۰ درصد هر دو زوج عامل ناباروری هستند. در ۱۰ درصد باقیمانده هیچ علتی یافت نمی‌شود. زوج‌ها باید بدانند که وقوع حاملگی نیاز به زمان دارد و در هر دوره تخمک‌گذاری ۳۰ درصد شانس حاملگی وجود دارد.
چه سنی برای باروری مناسب‌تر است؟
بهترین زمان بارداری بین۳۰-۱۸ سالگی است. در واقع قدرت باروری با افزایش سن تدریجا کاهش می‌یابد و بالا بودن سن بیمار و طول مدت نازایی، احتمال درمان موفقیت‌آمیز را کمتر می‌کند.
چه زمانی برای بررسی توان باروری زوجین مناسب است؟
در خانم‌های زیر ۳۵ سال درصورتی که بارداری یک سال پس از ازدواج اتفاق نیفتد توصیه می‌شود که زوجین به پزشک مراجعه کنند. چنانچه خانمی در سنین ۳۹- ۳۵ سال باشد بهتر است درصورت عدم بارداری پس از ۶ ماه و در خانم‌های متاهل بالای۴۰ سال لازم است زوجین بلافاصله پس از ازدواج برای ارزیابی توان باروری به پزشک مراجعه کنند.
چه عواملی در ناباروری زنان موثر است؟
ناباروری دلایل متفاوتی دارد که در زنان و مردان متفاوت است. علل مربوط به زنان یکی به سن آنها برمی‌گردد. در حقیقت پیرشدن دستگاه تولید مثل بخصوص تخمدان‌ها، نقش عمده‌ای در ناباروری دارد. به علاوه افزایش سن، خطر سقط را هم افزایش می‌دهد. اکثر سقط‌های اولیه خودبخودی، پس از ۳۵ سالگی و به علت اختلال ژنتیکــی اتفاق می‌افتد. به طوری که خطر سقط‌های خودبخودی در سنین زیر ۳۰ سال، کمتر از ۱۰درصد است، ولی این رقم در سنین بالای ۴۰ سال، به ۳۴ درصد می‌رسد. مطالعات نشان داده است که تخمک‌های زنان مسن قدرت باروری کمتری دارند و با افزایش سن، احتمال افزایش بعضی از بیماری‌ها که سبب ناباروری می‌شوند هم بیشتر است. علل دیگر ناباروری در زنان غیرطبیعی بودن ساختمان یا عملکرد هر یک از اجزای دستگاه تناسلی و اختلال در کار آنهاست. نیمی از موارد نازایی به علت اختلال در کار تخمک‌گذاری تخمدان‌ها است. "قاعدگی منظم" غالبا نشان دهنده وضعیت سلامت هورمون‌های داخلی و بخصوص انجام تخمک‌گذاری است و این علامت از هر آزمایش گران قیمت دیگری بهتر است اما اگر قاعدگی نامرتب باشد تخمک‌گذاری مطلوب نیست و باید ارزیابی‌های لازم انجام شود.
دیگر اینکه اختلال در کار و شکل لوله‌های رحمی هم سبب ناباروری می‌شود که شایع‌ترین علت انسداد لوله‌های رحمی عفونت دستگاه تناسلی، خصوصا در نتیجه عفونت‌های منتقله از راه آمیزش است. از این رو مهمترین راه پیشگیری از ناباروری درمان مناسب عفونت‌ها است. تغییر شکل فضای داخل رحم هم عاملی در ناباروی است که این تغییر شکل به دلایلی همچون تومورهای خوش‌خیم رحم یا به طور محدود شکل‌های غیرعادی رحم و نیز چسبندگی‌های داخل رحم ایجاد می‌شود. ضمنا بعضی از عللی که با اثر بر دهانه رحم باعث نازایی می‌شوند نیز شامل عفونت‌ها و ترشحات غیرطبیعی و التهاب‌های مزمن دهانه رحم و وجود مواد ضد اسپرم در ترشحات دهانه رحم است که باید توجه داشت درمان به موقع عفونت‌ها و ترشحات غیرطبیعی در پیشگیری از ناباروری مهم است.
درخصوص علل ناباروری در مردان توضیح دهید؟
علل ناباروری مردان هم اختلال در ساخت، تولید و انتقال اسپرم است که این عوامل به سه دسته تقسیم می‌شود یکی اختلال در ساخت اسپرم یا کاهش کیفیت آن به علت اختلال ترشح هورمون‌های مردانه، واریس شدن وریدهای کیسه بیضه و عوامل فیزیکی بویژه افزایش حرارت موضعی بیضه‌ها در اثر مشاغلی مانند رانندگی، نانوایی و ریخته‌گری‌ها، سونا و جکوزی داغ است. همچنین عوامل شیمیایی مانند کار با رنگ‌ها، گازهای بیهوشی، حشره‌كش‌ها، آفت‌کش‌ها و نیز آلاینده‌های محیطی مانند افزایش سرب در هوا و نیز التهاب بیضه در اثر ابتلا به عفونت‌های تناسلی و اوریون و اختلال در انتقال اسپرم باعث ناباروری می‌شود. نهایتا اینکه آلودگی هوا از کلان شهرها یکی از عوامل محیطی مهم موثر بر ایجاد ناباروری است.
به غیر از این عوامل آیا عوامل دیگری هم هست که در ناباروری نقش داشته باشد؟
بله سایر علل ناباروری عبارتند از عوامل محیطی که شامل مواد شیمیایی مثل مواد آرایشی نامرغوب حاوی فلزات سنگین و مواد اکسیدان پاک‌کننده‌ها، آلاینده‌های تنفسی(سرب)، حشره‌كش‌ها و آفت‌کش‌ها، کار با گازهای بیهوشی و جیوه و داروهای سیستوتوکسیک است. دیگر عوامل از لحاظ فیزیکی نیز امواج تلفن همراه، رادیو، تلوزیون و امواج الکترومغناطیس است که با یک شدت خاص می‌تواند بر تکثیر و فعالیت‌های سلولی تاثیرگذار باشد. در واقع افزایش این ارتعاشات می‌تواند بر کیفیت اسپرم و تخمک موثر باشد و چنانچه فرد در مقابل تابش مستقیم میدان‌های الکترومغناطیس قرار گیرد، موجب آسیب در DNA سلول خواهد شد. علاوه بر این امواج مایکروویو، اشعه X و مواد رادیو اکتیو نیز در ناباروری بی‌تاثیر نیست.
فشارهای روانی از دیگر علل ناباروری است، از طرفی مشکلات ناباروری، باعث استرس بیشتری می‌شود. ایجاد محیطی آرام و دور از استرس قبل از تصمیم به بارداری می‌تواند از ایجاد عوارض نامبرده پیشگیری کند.
بیماری‌های مزمن مانند دیابت، بیماری‌های تیروئید، ایدز، سندرم کوشینگ، آنمی، حملات قلبی و اختلالات کبد و کلیه با ناباروری مرتبط هستند. همچنین سرطان و روش های درمان آن (رادیوتراپی و شیمی درمانی) باعث اختلال در تولید اسپرم می‌شود. سوابق خانوادگی نازایی هم می‌توند در ناباروری نقش داشته باشد.
در ضمن شیوه زندگی، چاقی، لاغری، استعمال دخانيات، ازدواج ديرهنگام، فرزندآوري بسیار دير و فرزندآوری بسيار زود، STIs و برخي رژيم‌ها و سبک‌های زندگی خاص (غذايي و کم تحرکی) و... می‌تواند در ناباروری نقش داشته باشد.
تغییر سبک زندگی تا چه اندازه در ناباروری زوجین تاثیرگذار است؟
یکی از علل شایع در ناباروری زنان، زندگی ماشینی و کم تحرکی و افزایش وزن غیرطبیعی است. کنترل وزن یکی از روش‌هایی است که در پیشگیری از ابتلا به ناباروری در مردان و زنان موثر بوده و کاهش وزن می‌تواند باعث بارور شدن افراد شود به طوری که آمارها نشان می‌دهد زنانی با شاخص توده بدنی بین ۲۵ تا ۳۹ دو برابر بیش از سایرین در معرض ابتلا به ناباروری قرار دارند. احتمال ابتلا به ناباروری در زنانی با شاخص توده بدنی کمتر از ۱۹ در دوره پیش از بارداری ۲۵ درصد بیشتر می شود و زنان با اختلالات غذایی مثل بی اشتهایی عصبی و رژیم های غذایی با کالری پایین و گیاه‌خواری در معرض خطر بیشتری هستند.
سیگار کشیدن یکی دیگر از عواملی است که شانس باروری را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. سیگار کشیدن روی حاملگی تاثیر سوء دارد و قدرت باروری را هم در زن و هم در مرد کاهش می‌دهد. در واقع خطرات مصرف دخانیات با افزایش سن بیشتر می‌شود این درحالی است که ترک سیگار یک سال قبل از باردار شدن احتمال باروری را به میزان قابل توجهی افزایش داده و درصد زایمان زودرس با سقط جنین ناشی از استعمال سیگار را کاهش می‌دهد.
نوع تغذیه تا چه حد می‌تواند در باروری یا ناباروری زوجین تاثیر داشته باشد؟
ناباروری در مردان و زنان با کمبود ویتامین E رابطه دارد. با کمبود این ویتامین بافت‌های تولید مثلی تخریب می‌شوند و سایر ویتامین‌های موثر شاملA,B۲,B۶ است. ضمنا در بین کلیه مواد مغذی که با باروری مرتبط هستند، "روی" از همه مهمتراست. این ماده معدنی برای فعالیت صحیح صدها سیستم آنزیمی بدن ضرر دارد. همچنین نوشیدن قهوه و مواد غذایی حاوی کافئین نیز در افزایش احتمال ناباروری در زنان نقش دارد.
استفاده زیاد از غذاهای آماده که حاوی نگهدارنده‌ها و سموم هستند نیز به کاهش توان باروری منجر می‌شود.
و تاثیر ورزش در این زمینه تا چه حد است؟
یکی از اصول قابل توجه در پیشگیری و درمان ناباروری در زنان ورزش است اصولا تحرک کافی و ورزش، نقش ویژه‌ای در کلیه مراحل مربوط به بارداری، تغییرات خاص سن بلوغ و عوارض مربوط به دوران بارداری دارد. در واقع در زنانی که تحرک کافی دارند زمانی که اقدام به باردار شدن می‌کنند، با مشکلات کمتری روبرو می‌شوند و به علت داشتن وزن مناسب از عوارضی مانند افزایش فشارخون خاص بارداری، اختلالات گوارشی و نیز چاقی بیش از حد مصون می‌مانند. یکی از عمده‌ترین دلایل نازایی در زنان، خصوصا در افراد چاق مربوط به عارضه تخمدان پلی‌کسیستک و سندرم متابولیک است که می‌توان با انجام حرکات ورزشی متعادل و زیر نظر پزشک این عارضه را درمان کرد و از پیشرفت آن جلوگیری کرد. باید توجه کرد که دوندگان ماراتن و زنانی که تمرینات ورزشی سنگین دارند، مستعد اختلالات قاعدگی و ناباروری هستند.
اگر صحبت دیگری در این رابطه باقیمانده است، بفرمایید؟
وجود حدود سه میلیون زوج دارای مشکلات ناباروری می‌تواند نشان دهنده اهمیت این موضوع در جامعه باشد. بدیهی است که حل مشکل ناباروری زوجین، نه تنها به ارتقای سلامت جسمی آنان کمک خواهد کرد، بلکه سبب خواهد شد تا سلامت زوجین نابارور و خانواده‌های آنان در سایر ابعاد سلامت مانند ابعاد اجتماعی، روانی و معنوی ارتقا یابد. در هر صورت با توجه به هزینه‌بر بودن ایجاد مراکز خدمات ناباروری برای متولیان این امر (خصوصی و دولتی) و نیز هزینه‌بر بودن خدمات برای گیرندگان خدمت، پشتیبانی هر چه بیشتر دولت برای در اختیار گذاردن تسهیلات ایجاد اینگونه مراکز و پوشش بیمه‌ای خدمات درمان ناباروری توسط همه سازمان‌هاي بيمه‌گذار و نيز بيمه‌هاي تكميلي می‌تواند در حل این مشکل تاثیر بسزايي داشته باشد.
/۷
در حال حاضر چند درصد از زوج‌های ایرانی نابارور هستند؟
شیوع ناباروری در حدود ۲۰-۱۰ درصد از زوج‌های ایرانی است و مردان و زنان هر کدام مسئول۴۰ درصد از موارد ناباروری بوده و در۱۰ درصد هر دو زوج عامل ناباروری هستند. در ۱۰ درصد باقیمانده هیچ علتی یافت نمی‌شود. زوج‌ها باید بدانند که وقوع حاملگی نیاز به زمان دارد و در هر دوره تخمک‌گذاری ۳۰ درصد شانس حاملگی وجود دارد.
چه سنی برای باروری مناسب‌تر است؟
بهترین زمان بارداری بین۳۰-۱۸ سالگی است. در واقع قدرت باروری با افزایش سن تدریجا کاهش می‌یابد و بالا بودن سن بیمار و طول مدت نازایی، احتمال درمان موفقیت‌آمیز را کمتر می‌کند.
چه زمانی برای بررسی توان باروری زوجین مناسب است؟
در خانم‌های زیر ۳۵ سال درصورتی که بارداری یک سال پس از ازدواج اتفاق نیفتد توصیه می‌شود که زوجین به پزشک مراجعه کنند. چنانچه خانمی در سنین ۳۹- ۳۵ سال باشد بهتر است درصورت عدم بارداری پس از ۶ ماه و در خانم‌های متاهل بالای۴۰ سال لازم است زوجین بلافاصله پس از ازدواج برای ارزیابی توان باروری به پزشک مراجعه کنند.
چه عواملی در ناباروری زنان موثر است؟
ناباروری دلایل متفاوتی دارد که در زنان و مردان متفاوت است. علل مربوط به زنان یکی به سن آنها برمی‌گردد. در حقیقت پیرشدن دستگاه تولید مثل بخصوص تخمدان‌ها، نقش عمده‌ای در ناباروری دارد. به علاوه افزایش سن، خطر سقط را هم افزایش می‌دهد. اکثر سقط‌های اولیه خودبخودی، پس از ۳۵ سالگی و به علت اختلال ژنتیکــی اتفاق می‌افتد. به طوری که خطر سقط‌های خودبخودی در سنین زیر ۳۰ سال، کمتر از ۱۰درصد است، ولی این رقم در سنین بالای ۴۰ سال، به ۳۴ درصد می‌رسد. مطالعات نشان داده است که تخمک‌های زنان مسن قدرت باروری کمتری دارند و با افزایش سن، احتمال افزایش بعضی از بیماری‌ها که سبب ناباروری می‌شوند هم بیشتر است. علل دیگر ناباروری در زنان غیرطبیعی بودن ساختمان یا عملکرد هر یک از اجزای دستگاه تناسلی و اختلال در کار آنهاست. نیمی از موارد نازایی به علت اختلال در کار تخمک‌گذاری تخمدان‌ها است. "قاعدگی منظم" غالبا نشان دهنده وضعیت سلامت هورمون‌های داخلی و بخصوص انجام تخمک‌گذاری است و این علامت از هر آزمایش گران قیمت دیگری بهتر است اما اگر قاعدگی نامرتب باشد تخمک‌گذاری مطلوب نیست و باید ارزیابی‌های لازم انجام شود.
دیگر اینکه اختلال در کار و شکل لوله‌های رحمی هم سبب ناباروری می‌شود که شایع‌ترین علت انسداد لوله‌های رحمی عفونت دستگاه تناسلی، خصوصا در نتیجه عفونت‌های منتقله از راه آمیزش است. از این رو مهمترین راه پیشگیری از ناباروری درمان مناسب عفونت‌ها است. تغییر شکل فضای داخل رحم هم عاملی در ناباروی است که این تغییر شکل به دلایلی همچون تومورهای خوش‌خیم رحم یا به طور محدود شکل‌های غیرعادی رحم و نیز چسبندگی‌های داخل رحم ایجاد می‌شود. ضمنا بعضی از عللی که با اثر بر دهانه رحم باعث نازایی می‌شوند نیز شامل عفونت‌ها و ترشحات غیرطبیعی و التهاب‌های مزمن دهانه رحم و وجود مواد ضد اسپرم در ترشحات دهانه رحم است که باید توجه داشت درمان به موقع عفونت‌ها و ترشحات غیرطبیعی در پیشگیری از ناباروری مهم است.
درخصوص علل ناباروری در مردان توضیح دهید؟
علل ناباروری مردان هم اختلال در ساخت، تولید و انتقال اسپرم است که این عوامل به سه دسته تقسیم می‌شود یکی اختلال در ساخت اسپرم یا کاهش کیفیت آن به علت اختلال ترشح هورمون‌های مردانه، واریس شدن وریدهای کیسه بیضه و عوامل فیزیکی بویژه افزایش حرارت موضعی بیضه‌ها در اثر مشاغلی مانند رانندگی، نانوایی و ریخته‌گری‌ها، سونا و جکوزی داغ است. همچنین عوامل شیمیایی مانند کار با رنگ‌ها، گازهای بیهوشی، حشره‌كش‌ها، آفت‌کش‌ها و نیز آلاینده‌های محیطی مانند افزایش سرب در هوا و نیز التهاب بیضه در اثر ابتلا به عفونت‌های تناسلی و اوریون و اختلال در انتقال اسپرم باعث ناباروری می‌شود. نهایتا اینکه آلودگی هوا از کلان شهرها یکی از عوامل محیطی مهم موثر بر ایجاد ناباروری است.
به غیر از این عوامل آیا عوامل دیگری هم هست که در ناباروری نقش داشته باشد؟
بله سایر علل ناباروری عبارتند از عوامل محیطی که شامل مواد شیمیایی مثل مواد آرایشی نامرغوب حاوی فلزات سنگین و مواد اکسیدان پاک‌کننده‌ها، آلاینده‌های تنفسی(سرب)، حشره‌كش‌ها و آفت‌کش‌ها، کار با گازهای بیهوشی و جیوه و داروهای سیستوتوکسیک است. دیگر عوامل از لحاظ فیزیکی نیز امواج تلفن همراه، رادیو، تلوزیون و امواج الکترومغناطیس است که با یک شدت خاص می‌تواند بر تکثیر و فعالیت‌های سلولی تاثیرگذار باشد. در واقع افزایش این ارتعاشات می‌تواند بر کیفیت اسپرم و تخمک موثر باشد و چنانچه فرد در مقابل تابش مستقیم میدان‌های الکترومغناطیس قرار گیرد، موجب آسیب در DNA سلول خواهد شد. علاوه بر این امواج مایکروویو، اشعه X و مواد رادیو اکتیو نیز در ناباروری بی‌تاثیر نیست.
فشارهای روانی از دیگر علل ناباروری است، از طرفی مشکلات ناباروری، باعث استرس بیشتری می‌شود. ایجاد محیطی آرام و دور از استرس قبل از تصمیم به بارداری می‌تواند از ایجاد عوارض نامبرده پیشگیری کند.
بیماری‌های مزمن مانند دیابت، بیماری‌های تیروئید، ایدز، سندرم کوشینگ، آنمی، حملات قلبی و اختلالات کبد و کلیه با ناباروری مرتبط هستند. همچنین سرطان و روش های درمان آن (رادیوتراپی و شیمی درمانی) باعث اختلال در تولید اسپرم می‌شود. سوابق خانوادگی نازایی هم می‌توند در ناباروری نقش داشته باشد.
در ضمن شیوه زندگی، چاقی، لاغری، استعمال دخانيات، ازدواج ديرهنگام، فرزندآوري بسیار دير و فرزندآوری بسيار زود، STIs و برخي رژيم‌ها و سبک‌های زندگی خاص (غذايي و کم تحرکی) و... می‌تواند در ناباروری نقش داشته باشد.
تغییر سبک زندگی تا چه اندازه در ناباروری زوجین تاثیرگذار است؟
یکی از علل شایع در ناباروری زنان، زندگی ماشینی و کم تحرکی و افزایش وزن غیرطبیعی است. کنترل وزن یکی از روش‌هایی است که در پیشگیری از ابتلا به ناباروری در مردان و زنان موثر بوده و کاهش وزن می‌تواند باعث بارور شدن افراد شود به طوری که آمارها نشان می‌دهد زنانی با شاخص توده بدنی بین ۲۵ تا ۳۹ دو برابر بیش از سایرین در معرض ابتلا به ناباروری قرار دارند. احتمال ابتلا به ناباروری در زنانی با شاخص توده بدنی کمتر از ۱۹ در دوره پیش از بارداری ۲۵ درصد بیشتر می شود و زنان با اختلالات غذایی مثل بی اشتهایی عصبی و رژیم های غذایی با کالری پایین و گیاه‌خواری در معرض خطر بیشتری هستند.
سیگار کشیدن یکی دیگر از عواملی است که شانس باروری را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. سیگار کشیدن روی حاملگی تاثیر سوء دارد و قدرت باروری را هم در زن و هم در مرد کاهش می‌دهد. در واقع خطرات مصرف دخانیات با افزایش سن بیشتر می‌شود این درحالی است که ترک سیگار یک سال قبل از باردار شدن احتمال باروری را به میزان قابل توجهی افزایش داده و درصد زایمان زودرس با سقط جنین ناشی از استعمال سیگار را کاهش می‌دهد.
نوع تغذیه تا چه حد می‌تواند در باروری یا ناباروری زوجین تاثیر داشته باشد؟
ناباروری در مردان و زنان با کمبود ویتامین E رابطه دارد. با کمبود این ویتامین بافت‌های تولید مثلی تخریب می‌شوند و سایر ویتامین‌های موثر شاملA,B۲,B۶ است. ضمنا در بین کلیه مواد مغذی که با باروری مرتبط هستند، "روی" از همه مهمتراست. این ماده معدنی برای فعالیت صحیح صدها سیستم آنزیمی بدن ضرر دارد. همچنین نوشیدن قهوه و مواد غذایی حاوی کافئین نیز در افزایش احتمال ناباروری در زنان نقش دارد.
استفاده زیاد از غذاهای آماده که حاوی نگهدارنده‌ها و سموم هستند نیز به کاهش توان باروری منجر می‌شود.
و تاثیر ورزش در این زمینه تا چه حد است؟
یکی از اصول قابل توجه در پیشگیری و درمان ناباروری در زنان ورزش است اصولا تحرک کافی و ورزش، نقش ویژه‌ای در کلیه مراحل مربوط به بارداری، تغییرات خاص سن بلوغ و عوارض مربوط به دوران بارداری دارد. در واقع در زنانی که تحرک کافی دارند زمانی که اقدام به باردار شدن می‌کنند، با مشکلات کمتری روبرو می‌شوند و به علت داشتن وزن مناسب از عوارضی مانند افزایش فشارخون خاص بارداری، اختلالات گوارشی و نیز چاقی بیش از حد مصون می‌مانند. یکی از عمده‌ترین دلایل نازایی در زنان، خصوصا در افراد چاق مربوط به عارضه تخمدان پلی‌کسیستک و سندرم متابولیک است که می‌توان با انجام حرکات ورزشی متعادل و زیر نظر پزشک این عارضه را درمان کرد و از پیشرفت آن جلوگیری کرد. باید توجه کرد که دوندگان ماراتن و زنانی که تمرینات ورزشی سنگین دارند، مستعد اختلالات قاعدگی و ناباروری هستند.
اگر صحبت دیگری در این رابطه باقیمانده است، بفرمایید؟
وجود حدود سه میلیون زوج دارای مشکلات ناباروری می‌تواند نشان دهنده اهمیت این موضوع در جامعه باشد. بدیهی است که حل مشکل ناباروری زوجین، نه تنها به ارتقای سلامت جسمی آنان کمک خواهد کرد، بلکه سبب خواهد شد تا سلامت زوجین نابارور و خانواده‌های آنان در سایر ابعاد سلامت مانند ابعاد اجتماعی، روانی و معنوی ارتقا یابد. در هر صورت با توجه به هزینه‌بر بودن ایجاد مراکز خدمات ناباروری برای متولیان این امر (خصوصی و دولتی) و نیز هزینه‌بر بودن خدمات برای گیرندگان خدمت، پشتیبانی هر چه بیشتر دولت برای در اختیار گذاردن تسهیلات ایجاد اینگونه مراکز و پوشش بیمه‌ای خدمات درمان ناباروری توسط همه سازمان‌هاي بيمه‌گذار و نيز بيمه‌هاي تكميلي می‌تواند در حل این مشکل تاثیر بسزايي داشته باشد.
/۷
نظر شما