به گزارش خبرگزاری ایمنا از آذربایجان شرقی، دریاچه ارومیه، نگین آبی شمالغرب ایران روزگاری با وسعت بیش از ۵۰۰۰ کیلومترمربع یکی از بزرگترین دریاچههای شور جهان بود، پهنهای وسیع با رنگ فیروزهای که میان دو استان آذربایجان غربی و شرقی گسترده شده و زیستگاه هزاران گونه جانوری و گیاهی بوده است.
این دریاچه سال ۱۳۵۲ در فهرست پارکهای ملی ایران به ثبت رسید و با قرارگیری میان دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی محل توقف پرندگان مهاجر همچون فلامینگوها بوده که این دریاچه را به یکی از مناطق مهم شمالغرب کشور تبدیل کرده است.
از علل کاهش تراز آبی دریاچه ارومیه میتوان به سدسازی، تغییرات اقلیمی و برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی اشاره کرد که در سالهای اخیر رو به فزونی رفته و موجب تغییر اکولوژیکی آب دریاچه ارومیه شده است.
خشکسالی دریاچه ارومیه بهطور جدی از اوایل دهه ۱۳۸۰ آغاز شد، اما نشانههای اولیه آن به اواخر دهه ۱۳۷۰ نیز بازمیگردد؛ در این دوره، سطح آب دریاچه بهتدریج شروع به کاهش کرد و تا سال ۱۳۹۴ بیش از ۸۰ درصد از وسعت آن از بین رفت.
این روند نهتنها به دلیل تغییرات طبیعی، بلکه بیشتر نتیجه مجموعهای از عوامل انسانی و مدیریتی بود، یکی از مهمترین دلایل طبیعی، تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی در منطقه بود.
سال ۱۴۰۲ فرصتی طلایی برای احیای پایدار دریاچه ارومیه بود، اما به دلیل اینکه با اقدامات مدیریتی بلندمدت همراه نشد، تأثیر آن محدود و موقتی باقی ماند، دریاچه دوباره به وضعیت بحرانی نزدیک و نگرانیها درباره آینده آن بیشتر شده است
در دهههای اخیر، الگوهای بارش در شمالغرب ایران دچار نوسان شد و میانگین بارش سالانه کاهش پیدا و همزمان، دمای هوا افزایش پیدا کرد، همچنین تبخیر سطحی آب دریاچه شدت گرفت که این دو عامل موجب کاهش ورودی طبیعی آب به دریاچه شدند.
اما سهم بزرگتر در خشکسالی ارومیه را عوامل انسانی ایفا کرده است، در طول دو دهه گذشته، بیش از ۴۰ سد بر رودخانههای منتهی به دریاچه ساخته شد که جریان طبیعی آب را بهشدت محدود کرد، همچنین کشاورزی بیرویه با استفاده از روشهای سنتی آبیاری و کشت محصولات آببر بخش عمدهای از منابع آبی حوضه را مصرف کرد.
بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در این منطقه صرف کشاورزی شد، بدون آنکه الگوی مصرف اصلاح شود؛ برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی نیز نقش مهمی داشت و هزاران چاه مجاز و غیرمجاز برای تأمین آب کشاورزی حفر و موجب افت شدید سطح آب زیرزمینی و کاهش تغذیه طبیعی دریاچه شد.
در کنار اینها، توسعه شهری و صنعتی بدون توجه به ظرفیت اکولوژیکی منطقه و احداث جاده میانگذر دریاچه که گردش آب را مختل کرد نیز بر بحران خشکسالی این ارومیه دامن زد.
خشکسالی ارومیه حاصل یک تعامل پیچیده بین تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آب بوده است، بحرانی که اگرچه از طبیعت آغاز شد، اما با تصمیمات انسانی به فاجعهای زیستمحیطی تبدیل شد.
نقطه عطفی که میتوانست آغازی نو باشد
سال ۱۴۰۲، وضعیت دریاچه ارومیه به شکل قابل توجهی بهبود پیدا کرد، این تغییر مثبت بیشتر ناشی از افزایش بارندگیها در فصلهای پاییز و زمستان بود.
بارشهای فراوان موجب شد رودخانههای اصلی حوضه آبریز همچون زرینهرود و سیمینهرود، حجم بیشتری از آب را به سمت دریاچه هدایت کنند که در نتیجه سطح آب دریاچه بالا آمد، وسعت آن افزایش پیدا کرد و حجم آب ذخیرهشده به بیش از یک میلیارد متر مکعب رسید.
این اتفاق در شرایطی رخ داد که سالهای قبل، دریاچه با بحران خشکی شدید روبهرو و بخشهایی از آن به طور کامل خشک شده بود با این وجود اما این روند مثبت دوام نیاورد.
بارندگیها به ویژه سال ۱۴۰۳ کاهش پیدا کرد و شرایط اقلیمی منطقه به سمت خشکسالی رفت، دمای هوا افزایش پیدا کرد و تبخیر سطحی آب دریاچه شدت گرفت، این عوامل طبیعی در کنار مشکلات ساختاری موجب شد تا روند احیای دریاچه متوقف شود.
از سوی دیگر، مدیریت منابع آب همچنان با چالشهای جدی روبهرو بود، بخش عمدهای از آبهای سطحی و زیرزمینی حوضه آبریز همچنان صرف کشاورزی میشد، بدون آنکه اصلاحات اساسی در الگوی مصرف یا نوع کشت صورت گیرد.
بیشتر بخوانید:
دمیده شدن دوباره امید در کالبد دریاچه ارومیه
پروژههای احیای دریاچه که توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه تعریف شده بود، بهطور کامل اجرا نشد یا با تأخیر و ناهماهنگی پیش رفت، به علاوه نبود انسجام میان نهادهای مسئول و کمبود بودجه، از دلایل اصلی ناکامی در تثبیت شرایط بهبود یافته عنوان شده است.
در واقع سال ۱۴۰۲ یک فرصت طلایی برای احیای پایدار دریاچه ارومیه بود، اما چون این فرصت با اقدامات مدیریتی بلندمدت همراه نشد، تأثیر آن محدود و موقتی باقی ماند، دریاچه دوباره به وضعیت بحرانی نزدیک و نگرانیها درباره آینده آن بیشتر شده است.
طبق آخرین دادهها حجم آب دریاچه به ۱.۱۴ میلیارد مترمکعب رسیده و بخش شمالی آن به طور کامل خشک شده است و در حال حاضر، پهنه آبی باقیمانده در بخش جنوبی حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلومترمربع با عمق حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر تخمین زده میشود و سایه خشکسالی گستردهتر از همیشه بر بزرگترین دریاچه داخلی ایران سایه افکنده است.
احیای دریاچه ارومیه از مهر ۱۴۰۴ آغاز میشود
رضا رحمانی، استاندار آذربایجان غربی و دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه درباره آخرین اقدامات انجام شده در مورد احیای دریاچه ارومیه به خبرنگار ایمنا اظهار میکند: وجود یکی از شورترین دریاچههای جهان در ارومیه با وجود بحران خشکسالی، هنوز هم این دریاچه را در زمره یکی از جاذبههای استان در حوزه گردشگری قرار داده است، بنابراین یکی از مهمترین اولویتهای استان رفع مشکل و احیای دریاچه ارومیه است که در این مورد، اقدامات مهمی انجام شده است.
وی عنوان میکند: از ابتدای دولت چهاردهم، جلسات متعددی برای ارزیابی اقدامات انجام شده در سالهای گذشته برگزار شد که در نهایت بعد از بررسیهای صورت گرفته از سوی معاون اول رئیس جمهور و وزارتخانههای مرتبط، مسئولیت دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در بهمن ۱۴۰۳ به استان واگذار شد.
استاندار آذربایجان غربی و دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه در گام بعدی جلساتی با محوریت علمی با دانشگاه ارومیه برگزار شد، تصریح میکند: بهمنظور ایجاد ردیف بودجه اختصاصی برای طرحهای احیای دریاچه ارومیه دستورات لازم دریافت شد و در آخرین جلسه کارگروه ملی ملی نجات دریاچه ارومیه به تصویب رسید، سپس برای تأمین اعتبار به وزارت کشور و سازمان برنامه و بودجه کشور ارسال شد.
رحمانی با تأکید بر اینکه تمام اقدامات انجام شده در راستای احیای دریاچه ارومیه است، تصریح میکند: بعد از تأمین اعتبار از سوی دولت، از ابتدای سال آبی یعنی مهر ۱۴۰۴ طرح احیای دریاچه ارومیه آغاز خواهد شد.
وی میگوید: جلسات متعددی با رئیسجمهور، معاون اول رئیس جمهور و وزرا و مسئولان سازمانهای مربوطه بهمنظور تسریع روند احیای دریاچه ارومیه برگزار شده است که امیدواریم نتایج مورد انتظار، حاصل شود.
وضعیت دریاچه ارومیه در بدترین حالت ممکن است
محمد حسین حسنزاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی نیز درباره آخرین وضعیت دریاچه ارومیه به خبرنگار ایمنا اظهار میکند: در حال حاضر دریاچه ارومیه، وضعیت مناسبی ندارد و حجم آبی که در بستر دریاچه وجود دارد، زیر ۵۰۰ میلیون مترمکعب است؛ میانگین آب دریاچه ۱۴ میلیارد مترمکعب بوده و در زمان پرآبی بیش از ۳۲ میلیارد مترمکعب آب میرسیده است.
وی ادامه میدهد: اکنون دریاچه ارومیه در بدترین حالت ممکنی قرار دارد که تا به الان، شنیدهایم یا شاهد بودیم؛ سطح تراز دریاچه ارومیه در ۱۲۶۹ متر ارتفاع از سطح دریا قرار دارد، در حالی که شرایط اکولوژیکی آن ۱۲۷۴ متر است و حداقل آنی است که باید باشد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی عنوان میکند: این مقدار فاصله بین وضعیت اکولوژیکی و وضعیت موجود، حجم بیشتری از آب را شامل میشود و برای دستیابی به حد مطلوب اکولوژیکی، نزدیک به ۱۴ میلیارد مترمکعب آب نیاز است که با منابع و مصارف موجود، امری غیرممکن است.
حسنزاده با بیان اینکه دریاچه ارومیه قابل احیا است، تاکید میکند: راهکار نخست برای احیا، تغییر نگرش و سیاستگذاری است، به نحوی که معیشت مردم داخل حوضه دریاچه ارومیه به کشاورزی غیراقتصادی تغییر پیدا کند، زیرا ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی استفاده میشود و باید در آن تجدید نظر شود.
وی اضافه میکند: در حال حاضر نزدیک به ۵ میلیون تن محصولات کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه برداشت میشود، میزان مصرف آب در این مورد، باید با استفاده از فناوری روز انجام شود، همچنین لازم است کاهش سطح اراضی کشاورزی به زیر ۳۰۰ هزار هکتار مدنظر باشد در حالی که اکنون ۷۰۰ هزار هکتار است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی با اشاره به اینکه انتقال آب تنها بهمنظور تأمین شرب از بیرون حوضه دریاچه ارومیه میتواند یکی از گزینههای اجرایی باشد، تاکید میکند: این انتقال برای احیای دریاچه یا تأمین آب کشاورزی، جزو نامناسبترین گزینهها است زیرا انجام آن برای میلیاردها مترمکعب آی از لحاظ تأمین، انتقال و پمپاژ غیرممکن است.
حسنزاده با تأکید بر وضعیت نامناسب دریاچه ارومیه، تصریح میکند: از نظر بنده، باید توقف و محدودسازی بهرهبرداری از منابع آبهای زیرزمینی در بازه حداقل سه تا پنج سال در دستور کار قرار گیرد تا بتوان نتیجه مثبت از تصمیمات کسب کرد.
دریاچه ارومیه نیازمند نگاه ملی است
احمد بایبوردی کارشناس و فعال محیط زیست میگوید: در حال حاضر آب دریاچه ارومیه بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیون مترمکعب است که از شکل دریاچه بودن خارج شده است و میتوان از آن بهعنوان تالاب فصلی ارومیه نام برد.
وی با تاکید بر اینکه باید حداقل در این دریاچه ۴ یا ۵ میلیارد مترمکعب آب وجود داشته باشد، ادامه میدهد: اکنون ۱۰ درصد این عدد هم وجود ندارد و حتی نزدیک به ۱.۸ یا ۱.۲ میلیارد مترمکعب تبخیر نیز وجود دارد و شاهد این نیستیم که آب به دریاچه وارد شود.
این فعال محیط زیست اضافه میکند: با توجه به کمآبی سدها، امکان رهاسازی آب از آنها به دریاچه وجود ندارد زیرا این سدها، در تکاپوی تأمین آب شرب مصرفی هستند.
بایبوردی درباره علل وضعیت کنونی دریاچه ارومیه به خبرنگار ایمنا عنوان میکند: از علل آن میتوان به افزایش سدسازی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، افزایش تعداد چاههای مجاز و غیرمجاز، برداشت بیرویه از منابع آبی طی سالهای اخیر، کاهش بارندگی از نظر باران و برف، کاهش آبهای روان و انجام نشدن لایروبی در زمان مناسب بهمنظور هدایت آبها به دریاچه ارومیه اشاره کرد.
وی درباره انجام اقدامات در مورد احیای دریاچه ارومیه تصریح میکند: ساختار احیای دریاچه از سطح ملی به سطح استانی تبدیل شده است، اولویت کنونی تأمین آب شرب بوده و دریاچه ارومیه در اولویت بعدی قرار گرفته است.
کارشناس محیط زیست تاکید میکند: امیدواریم برای برگشت به وضعیت دهه ۷۰ که در آن زمان ۳۳ میلیارد مترمکعب آب در دریاچه وجود داشت، در ۲۰ سال آینده بر اساس پیشبینی مدلهای بارشی درازمدت، وارد دوره ترسالی شویم، اگر اقداماتی در راستای مدیریت آبی در حوضه آبریز انجام شود، میتوان به تراز اکولوژیک دست پیدا کرد.
بایبوردی ادامه میدهد: برگزاری نشست مشترک استانداران آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان با همراهی مدیران مربوطه و مدیران علمی میتواند به کسب نتایج مثبت کمک کند.
به گزارش ایمنا، دریاچه ارومیه روزی نفس طبیعت ایران بود، اما حالا نفسهای آخرش را میکشد؛ برای نجات این دریاچه باید ورودیهای طبیعی آب را آزاد کرد، مصرف آب در کشاورزی را کاهش داد و مدیریت منابع را بر پایه اکوسیستم تنظیم کرد.
اگر علم، تدبیر و مشارکت مردم کنار هم قرار گیرد، هنوز میشود این نگین شور را از مرز خاموشی بازگرداند.
نظر شما