کلاه‌قاضی؛ نمایشگاهی از حیات وحش ایران

کوه کلاه قاضی قسمتی از رشته کوه ماهدشت در نزدیکی اصفهان است. بلندترین قله این کوه به ارتفاع ۲۵۳۴ متر است که در جنوب خاوری اصفهان واقع و شکلی شبیه کلاه قاضیان در ادوار گذشته دارد. کوه کلاه قاضی در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی واقع شده‌است و دارای پاسگاه‌های مختلف محیط بانی است و چشمه‌های زیادی در دامنه‌های این کوه وجود دارد که گله‌های حفاظت شده پازن و بز وحشی از آن استفاده می‌کنند.
این کوه را معمولاً از گردنه‌ای موسوم به گردنه لاشتر در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری اصفهان در جاده اصفهان به شهرضا می‌نوردند. این کوهستان دارای دره‌های متعدد شمالی و جنوبی است و وجه تسمیه آن شکل کاملاً مشخصی است که قله آن دارد و از شهر اصفهان به شکل کلاه قاضیان قدیم به چشم می‌آید. کوه کلاه قاض دارای دیواره‌های بلند با سنگ‌های مناسب جهت صخره‌نوردی است به همین دلیل مورد توجه صخره‌نوردان قرار گرفته و مسیرهای گوناگونی در آن گشایش شده‌است.
امکانات حفاظتی و منابع آبی
پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی دارای یک سر محیط بانی به نام لاشتر است که در حقیقت اداره پارک ملی محسوب شده و بر روی تپه‌ای در حاشیه جاده اصفهان-شهرضا و در غرب منطقه واقع گردیده است. تعدادی پاسگاه محیط بانی دیگر در منطقه واقع شده که اصلی ترین آن پاسگاه و مرکز آموزش بازدیدکنندگان لاگور در جنوب منطقه است. علاوه بر این پست‌های دیده بانی چشمه توتی، قارنه و کلاه بزرگ هم در گشت‌های شبانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی از لحاظ منابع آبی فقیر می‌باشد زیرا از ۱۶ حلقه چشمه و قنات موجود، اکثرا در فصل کم‌آبی خشک و یا آبدهی خیلی کم دارند و در فصل پرآبی نیز حجم آبدهی کمتر از یک لیتر بر ثانیه می‌باشد. چشمه‌های موجود در منطقه شامل چشمه‌هی بید، صنمبر، لاتاریک، آب اشک، توتی، نی، تاغاری، تاکی، چاه گل، بید رحمت آباد، دستک چاه انجیر و کمر است. این چشمه‌ها به صورت تقریبا فصلی تامین کننده آب مورد نیاز حیات وحش هستند و اداره کل حفاظت از محیط زیست استان برای تامین آب وحوش در فصل‌های گرم، اقدام به نصب سه تلمبه بادی و تعدادی آبشخور در منطقه نموده است و در کنار اکثر چشمه‌ها نیز برای ذخیره آب، منابعی ساخته شده است.
پوشش گیاهی
مطالعات پوشش گیاهی و مرتع انجام شده در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی نشان می‌دهد که مراتع حدود ۷۰ درصد از سطح منطقه را در برگرفته و مابقی سطح منطقه شامل اراضی کشاورزی (۰.۵ درصد)، رخنمون‌های سنگی(۲۵.۸درصد) و اراضی بدون پوشش گیاهی (۳.۱درصد) می‌گردد. با بررسی نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری شده، ۲۵۲ گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است که این گونه‌ها متعلق به ۱۹۲ جنس و ۴۶ خانواده گیاهی هستند. مطالعه میزان فراوانی جنس‌ها و گونه‌های گیاهی موجود در منطقه نشان می‌دهد که از بین خانواده‌ها، خانواده Astracea بالاترین درصد فراوانی جنس و گونه را دارد.
حیات وحش
در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی تعداد متنوع و ارزشمندی از انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و آبزیان وجود دارد.
 

۱. پستانداران
در پارک ملی کلاه قاضی تا کنون ۱۷ گونه پستاندار متعلق به ۱۶ جنس از ۸ خانواده و ۴ راسته شناسایی شده است. گونه غالب منطقه (از نظر جمعیتی) کل و بز می‌باشد که به دلیل وجود زیستگاه کوهستانی و صخره‌ای از جمعیت قابل ملاحضه ای برخوردار است. آهو نیز به دلیل وجود دشت‌های وسیع از جمله دشت میانکوه، لاگور، لادقو و برآفتاب وضعیت مناسبی دارد. مشاهده این دو گونه در منطقه به راحتی و از فاصله نزدیک امکان پذیر است.
۲.پرندگان
طی مطالعات به عمل آمده در این منطقه تا کنون ۴۶ گونه پرنده متعلق به ۳۱ جنس و ۲۲ خانواده است. برخی از این پرندگان بومی و برخی نیز مهاجر می‌باشند. تعدادی نیز به ندرت و به طور اتفاقی مشاهده می‌شوند.
۳.خزندگان
از خزندگان در پارک ملی کلاه قاضی تا کنون ۱۱ گونه متعلق به ۱۱ جنس و ۷ خانواده شناسایی شده است. لاک‌پشتان، مارها، آگامای چابک، مار شاخدار ایرانی و مار قیطانی از خزندگان شناسایی شده در این منطقه اند.
۴.دوزیستان
از دوزیستان در پارک ملی کلاه قاضی تنها یک گونه به نام وزغ سبز عربی شناسایی شده است. این زیرگونه که در اندازه‌های بزرگ دیده می‌شود دارای خال‌های بزرگ و به هم چسبیده‌ای است. وجود این زیرگونه تاکنون از استان‌های فارس، لرستان، کرمانشاه، خوزستان، آذربایجان غربی و بوشهر گزارش شده است و در استان اصفهان گزارش مشاهده آن پیش از این ثبت نشده است. پراکنش وزغ سبز عربی در پارک ملی کلاه قاضی به حاشیه چشمه‌ها، آبشخورها و مناطق سرسبزتر نظیر مزرعه لرد سفید در دشت میان کوه محدوده شده است. 
کانون‌های انسانی و صنعتی پیرامون منطقه
خوشبختانه داخل محدوده منطقه کلاه قاضی هیچ گونه سکونتگاه انسانی وجود ندارد و فقط تعدادی از مزارع کشاورزی به صورت مستثنیات و با سابقه طولانی در این منطقه وجود دارند. در حاشیه منطقه تعدادی شهر و روستا وجود دارد که بر فرآیند حفاظت منطقه تاثیرگذارند از جمله شهر جدید بهارستان است که در حاشیه شمال غربی منطقه واقع گردیده و بزرگ‌ترین شهر مجاور منطقه محسوب می‌شود. شهر محمد آباد جرقویه نیز در حاشیه جنوب شرقی منطقه واقع شده است.
علاوه بر دو شهر ذکر شده تعدادی روستا در اطراف منطقه واقع گردیده‌اند که می‌توان به کبوترآباد ، رحیم‌آباد، روران، شیدان، قارنه، نصرآباد و افتخاریه اشاره نمود.
شهرک صنعتی سه راهی مبارکه، مجموعه صنعتی رحیم‌آباد، شهرک صنعتی محمدآباد و مجموعه صنایع کارگاهی بهارستان نیز از مراکز صنعتی واقع در حاشیه کلاه قاضی می‌باشند. با توجه به این‌که مرز پارک ملی در اکثر قسمت‌ها توسط جاده آسفالت و در بقیه قسمت‌ها از طریق خاکریز از مناطق آزاد تفکیک شده اند، فلذا تجاوز به منطقه طی سالیان گذشته به ندرت اتفاق افتاده و در موارد انگشت شماری که صورت پذیرفته، اقدامات حقوقی برای رفع آنها انجام گردیده است.
 

راه‌های دسترسی
دسترسی به پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی از مسیرهای ذیل امکان پذیر است:
۱.اتوبان اصفهان به شهرضا که این راه از طریق گردنه لاشتر با انشعاب یک جاده خاکی به سمت شرق وارد پارک می‌شود.
۲.جاده اصفهان به محمدآباد جرقویه: این جاده که مرز شمالی پارک ملی کلاه قاضی را تشکیل می‌دهد پس از عبور از شهر جدید بهارستان، قلعه شور، رحیم‌آباد، گنج‌آباد و قارنه به شهر محمدآباد می‌رسد.
۳. راه انشعابی از جاده اصلی اصفهان- شهرضا موسوم به جاده افتخاریه که پس از گذشتن‌اش از مزارع کشاورزی و کانال آب جرقویه به پاسگاه محیط بانی محمدآباد لاگور می‌رسد و مرز جنوبی پارک را تشکیل می‌دهد.
۴.جاده شهرضا به پرزان از سمت جنوب منطقه
با توجه به این‌که پیرامون منطقه توسط سد خاکی محصور گردیده است صرفا در برخی نقاط که تجهیزات حفاظتی تعبیه گردیده است ورود به منطقه با هماهنگی محیط بانان امکان‌پذیر می‌باشد.
مسائل و مشکلات
مسائل و مشکلات متنوعی در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی و مناطق حاشیه ای آن وجود دارد. برخی از این مشکلات به جوامع انسانی و برخی مربوط به قوانین، فرهنگ و مسائل اقتصادی و اجتماعی حاکم بر منطقه و اشکالات موجود در برنامه ریزی های توسعه می‌باشد که به چند مورد از آنها اشاره می‌گردد.
-تداخل حریم و محدوده قانونی شهرهای حاشیه منطقه از جمله بهارستان و محمدآباد با اراضی واقع در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش
-عبور اتوبان اصفهان-شهرضا از داخل پارک ملی
-مجاورت با کلانهشر اصفهان و تاثیر آلودگی ناشی از آن بر منطقه
-مواردی از تصرف عدوانی اراضی منطقه که از طریق قانونی مورد پیگیری می‌باشد
-مسلح بودن بسیاری از افراد محلی به سلاح‌های گرم و شکار غیرقانونی حیات وحش
-کمبود اعتبار آموزشی جهت ارائه آموزش‌های زیست محیطی برای ارتقای فرهنگ مردم بومی