معرفی شهر تاریخی ایزد خواست

این شهر با نام هاي یزدخواست و ایزدخواست و یزدخاست و ایزدخاست نیز خوانده ونوشته می شود. در فرهنگ دهخدا در وصف این شهر چنین آمده است :نام قلعه اي است دراراضی ولایت فارس که به اصفهان اقرب است و آن را ایزدخواست گویند. سبب تسمیه اش را نوشته اند که لشکري بدانجا مقام کرده بودند چندان برف ببارید که بیشتر آنها در زیر برف بمردند. فردا که سوال وگفتگو شد که چرا چنین وهنی اتفاق افتاد بزرگ ایشان گفت: ایزد خواست و در آنجا توقف کردند و اموات را دفن کرده قریه اي بنا نمودند به این نام معروف و موسوم شد(انجمن آرا) (آنندراج) : در آن موضع دیهی بنا کردند و یزدخواست نام نهادند یعنی خدا هلاك ایشان خواست.
ساختار شهر شهري قدیمی ایزد خواست به صورت دژي مستحکم و نفوذ ناپذیر بوده و بر فراز تپه اي سنگی بنا گردیده که از هر چهار طرف به پرتگاههاي عظیم و خندقهاي هولناك متصل است، شهري ویران با برج و باروهایی فروریخته که می گویند قدمت آن به قبل از اسلام می رسد که آثار آتشکده ویران آن گواه این موضوع است، ابن بطوطه از این شهر دیدن کرده و جاذبه هاي آن را ستوده است پیشینه تاریخی این منطقه به آبادانی و جغرافیایی طبیعی آن وابسته است، زیرا این منطقه یک گلوگاه استراتژیک طبیعی در دل خود دارد و آن دره عظیم و عمیق کنار این شهر است که با عبور رودخانه اي از وسط آن آب کشاورزي مناطق زیردست خود را تأمین کرده است، سرچشمه این آب ها کوههاي جنوبی این شهر می باشد، کوه مروارید ارتفاعات سی بی یون، لریان، نعل اشکن، شرازك از منابع تأمین کننده آب منطقه می باشد که این آبها از دره هاي مجاور قبل از رسیدن به شهر در تنگه اي باریک بین دو ارتفاع پشت یک سد قدیمی بنام سد قوسی که تاریخ آن قبل از اسلام است جمع آوري شده و سپس با وارد شدن به دشتهاي مجاور آبیاري منطقه را تأمین می نموده است. پوشش گیاهی متنوع درختچه هاي گز و اشک در منطقه از عوامل سکونت و دامداري در این شهر قدیمی بوده است. این شهربا گذشت قرنها و سالهاي متمادي کم کم رو به ویرانی نهاده و اکنون جز ویرانه هایی از آن به یادگار نمانده است.
برخی عکاسان دردوره قاجار مثل آنتوان سوروگین و جهانگردان از آن عکس گرفته اند. قلعه اکنون خالی از سکنه بوده و نسبت به عکس هاي دوره قاجار مخروبه تر شده است. بناي قلعه بصورت چند طبقه در کنار دره واقع شده و در پایین آن خانه هاي روستائی قرار گرفته است. در این مجموعه مسجدی به چشم می خورد که اصل آن چارطاقی ساسانی بوده است وپایه هاي سنگی ساسانی دیوارهاي آن هنوز موجود است.
قلعه ایزدخواست متعلق به دوران ساسانیان را می توان یکی از شاخص ترین آثار این منطقه توصیف کرد که با سبک معماري خود یکی از عجایب و نمونه هاي چشمگیر شهرسازي و مهندسی زمان قدیم ایران است.
این شهربا قلعه تاریخی خود با توجه به قدمت بیش از ۲۰۰۰ سال می تواند اثري ماندگار اما فراموش شده ازجغرافیاي شهري ایران کهن باشد که با کمترین هزینه امنیت قلعه و ساکنان داخل آن تأمین می شده است چون از سه طرف با پرتگاهی تقریباً به حالت عمود نسبت به کف زمین با ارتفاعات مختلف از ۶ تا ۱۵ متر، حتی با کمک ادوات جنگی براي سربازان دشمن غیر قابل نفوذ بوده است و فقط از یک طرف امکان دسترسی به قلعه وجود داشته که آن هم با حفر زمین حدود ۳۰ متر طول و ۴ متر عرض با عمق ۴ متر عملاً نفوذ به داخل قلعه غیر ممکن شده است.
در داخل قلعه منازل حیاط نداشته اند و پشت بام طبقه اول، حیاط طبقه دوم بوده است و همه در یک همزیستی قوي در قلعه سکونت داشته اند و با استفاده از اضافی چوب سقفها براي خانه هاي اطراف حصار قلعه، بالکن ایجاد کرده اند. دیوارها در پایین به صورت سنگ چین هستند که مانع از پوسیدگی خشت ها می شده و در بالا از خشت خام استفاده شده است.
سقف هاي بعضی مکان ها مخصوصا طویله ها که در اولین طبقه قرار دارند و سقف طاقچه هاي داخل اتاق ها به صورت هلالی و بعضا جناقی است که مطابق با سبک دوره ساسانیان می باشد.
وجود آتشکده در تقریبا اواسط قلعه کمی بیشتر به سمت شمال یادگار زندگی آنها در زمان قبل از اسلام است. بودن آتشکده در آن زمان نشان از وجود موبد یا موبدان و طبقه اشراف و درباریان در قلعه ایزدخواست می باشد. سردر قلعه به علت نامعلومی تخریب شده و با همان مصالح بجاي مانده از سردر قبلی مجددا به صورت فعلی بازسازي گردیده و فقط درب چوبی آن عوض شده است.
در حدود دو قرن پیش به علت تخریب حمام قلعه، شخصی با هزینه سفر حج خود یک باب حمام با کلیه امکانات و تزئینات آن زمان به سبک حمام هاي دوره صفوي می سازد که یکی از زیباترین بنا هاي داخل قلعه محسوب می شده است. خانه سازي در قلعه نیز در حد بی نظیري بوده که ضمن استفاده کردن از مصالح چوب و گل به صورت خشت کمترین وزن و فشار را بر کف قلعه وارد نموده است. وجود ساختمانهای ۵ طبقه با امکانات آن زمان در یک فضاي محدود بسیار قابل تامل است چراکه می توانسته علاوه بر جای دادن جمعیت زیاد در فضای محدود، چشم اندازی بسیار زیبا را با روئیت زمین های کشاورزی و طبیعت بوجود آورد.
اما آنچه امروز از این قلعه و خانه هاي روستایی تاریخی اطراف آن باقیمانده ویرانه هایی از دیوارهایی بوده که بر فراز تپه اي واقع شده و کوچکترین اثري از نگهداري نیز در آن دیده نمی شود.
قلعه اي که روزي دشمنان هیچ راه نفوذي را در آن نمی توانستند پیدا کنند امروز زوال و فرسایش به خوبی راه تسخیر آن را پیدا کرده و مرتب نیز درخود فرو می برند و گویی براي متولیان امر رسیدگی به این قلعه هیچ جذابیتی ندارد.
شهر از دیدگاه جغرافیایی
سازندگان قلعه ي باستانی ایزدخواست از عارضه ي طبیعی بیشترین استفاده را برده اند و قلعه/شهر خود را روي صخره ي رسوبی بزرگی بنا کرده اند که از یک طرف (ضلع غربی) تقریبا هم سطح زمین است که بااستفاده از سنگ (مصالح بومی) دیوارهایی جهت ایجاد مسنی وهمسطح شدن با اضلاع دیگر بنا گردیده و از سه طرف دیگر با دیواره هاي سنگی عمودي مرتفعی از زمین هاي اطراف جدا می شده است و این اختلاف ارتفاع نقش دیوار محافظ را بازي می کرده است. که ازاین سه طرف نیزاختلاف سطح قابل توجهی با دره ي سرسبز ایزد خواست دارد .
تنها راه ورودي به قلعه، در کوچکی در ضلع جنوبی بوده که با یک پل متحرک روی خندق جلوی آن ورود به قلعه را امکان پذیر می نموده است.
مجموعه تاریخی ایزد خواست از سه شهر مکمل یکدیگر تشکیل شده که درمکان یابی هر سه قسمت با توجه به رویکرد هاي تأسیس شهر(کارکرد ها)، انسان ومحیط بخوبی دیده شده است بطوري که هم به لحاظ ژئومورفولوژیک ومخاطرات آن خصوصاً سیل وزهکشی آب وهم از جهت استقرار توپوگرافی وشیب براي دفاع ،زهکشی وکشاورزي وکاربرد هیدرولوژیک وطراحی بنا وساختمان ها در برابرعناصر وعوامل اقلیمی توجه کافی به ضرایب راحتی وآسایش ساکنان وساختمان به لحاظ دریافت نور وشرایط حرارتی شده است . ویژگی هاي توپوگرافی شهر خصوصاً قعله نشان می دهد عمدتاً مقعرشهر نقش امنیتی داشته در عین حال به عناصر طبیعی دیگر خصوصاً آب وهوا ومورفولوژي شهري نیز توجه کافی شده است. شهر جنوبی خارج از قلعه که رو به دره ي رودخانه و زمینهاي کشاورزي بصورت پلکانی با معابر و خانه های کوچک بوده، احتمالاً کار کردهاي خاص اجتماعی واقتصادي داشته ونیازهاي ساکنان شهر را در شرایطی تأمین می نموده است. ساختار فضایی ناحیه متأثر از ساختارهاي محیطی و انسانی اجتماعی آن است.
امروزه متأسفانه در مکان گزینی شهرها و ساختمانها و احداث تأسیسات شهري بیشتر به سیماي ظاهري و چشم انداز طبیعی آن توجه میشود و به نیروهاي محیطی و ژئومورفولوژیکی زیاد عنایتی نمی شود شاید بتوان گفت هیچ عامل ژئومورفولوژیکی به اندازه آب هاي سطحی، سطح زمین را حتی درنواحی خشک تغییر شکل نمی دهد یعنی سیستمهاي رودخانهاي و آب هاي سطحی معمولا محیطهاي ناپایدار و دینامیکی را به وجود میآورند ومورفوژنز را بر پدوژنز غلبه میدهند . درهیچ یک ازسه قسمت این شهر تاریخی عوامل موثر ژئومورفولوژي خصوصا آب فراموش نشده بطوري که در داخل قلعه باستفاده از شیب وجهت آن وحفر چاه هایی احتمالاً جذبی وذخیره ایی فکري کارآمد بامهندسی اساسی شده تا آب هاي سطحی جاري در فصول بارندگی هم آسیبی به سازه هاي شهري وقلعه وارد نسازد وهم به مکانی برای ذخیره آب فراهم شود .نیاکان ما در گذشته در مکان گزینی شهرها، بیشتر به تجربه ونیاز هاي خود ومحیط تکیه داشتند.
در این شهر قدیمی وکهن به همه عناصر اساسی زندگی اجتماعی شامل عناصر : امنیتی ، مذهبی، طبیعی، بهداشتی و فرهنگی
امنیتی : قعله با اختلاف سطح طبیعی و دست ساز(کانال ودیوارهاي بلند) وشهر خارج از قلعه با استفاده از دامنه اي که در آن واقع شده است امنیت خود را تامین می نموده است.
مذهبی : وجود آتشکده در تقریبا وسط قلعه کمی در زمان قبل از اسلام و مسجد در شهر بیرون از قلعه (جنوب) یادگار دوره بعد از اسلام وخصوصا محل فعالیت هاي مذهبی ، فرهنگی دوره ي قاجار است.
بهداشتی : وجود حمام در شهر جنوب قعله وسرویس هاي بهداشتی در داخل قعله بصورت چند طبقه با سیستم هاي لوله کشی دفع فاضلاب در قسمت هاي مختلف قعله حتی براي مراکز نگهبانی .
فرهنگی : وجود کتابخانه ویا محل نگهداري کتب واسناد در شمال قعله
طبیعی : توپوگرافی وژئومورفولوژي محل استقرار شهر
اقتصادي : وجود دشت ورودخانه درشرق وجنوب شرقی که در مناطق بالادستی رودخانه با ایجاد سد بسیار قدیمی مهار آبهاي فصلی وذخیره سازي آن براي کشاورزي انجام می گرفته است.
وجود یک پل قدیمی بجا مانده از دوره ساسانی به نقش ارتباطی این شهر با مناطق دیگر ، از دیر باز اشاره دارد . بطوري که در دوره ي صفوي با ساخت یک کاروانسراي بسیار زیبا بر نقش ارتباطی واهمیت آن توجه شده است.
در اطراف قعله غارهایی مشاهده می شود که بصورت دستی حفاري شده و احتمال زیاد این غارها هم در فعالیت هاي اقتصادي( نگهداري و آذوقه احشام) و هم فعالیت کشاورزي جهت استفاده از آب مورد بهربرداري قرار می گرفته است.
در پایان اشاره می شود که این شهر کهن وقدیمی نمادي از درك کامل ایرانیان باستان از محیط وطبعیت می باشد وهمانطور که اشاره شد انسان دراین بناي تاریخی جزیی از طبعیت بحساب آمده نه بیرون از آن ونه فوق آن و امروز برنامه ریزان شهري باید با تأمل در این گونه ابناي تاریخی ،به طبیعت وانسان در برنامه ریزي هاي خود تواما" توجه کنند تا نجات یکی موجب تخریب وفدای دیگری نگردد.
دانشجویان کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزي شهري
دانشگاه پیام نور وزوان