بانوی انقلاب مشروطه؛ بی بی مریم روشنفکرِ آزادیخواه

به گزارش خبرنگار ایمنا، انقلاب مشروطه را باید یکی از جریان های فکری برای آزادیخواهی و رها شدن از قید و بند استبداد دانست. در جنبش مشروطه که اقدامی حقوق بشری و آزادیخواهانه برای نیل به دموکراسی و اهداف مترقی زندگی بوده است زنان روشنفکر نیز با رشادت و شجاعت به مبارزه با عمال استبداد برخاستند. در این گزارش شرح زندگی یکی از سرداران زن قیام مشروطه آورده‌ایم، سردار مریم بختیاری از مبارزان مشروطه خواه و تاثیر گذار بر روند تاریخ ایران در جنگ جهانی اول است، وی فرزند حسینقلی‌خان ایلخان بختیاری و خواهر سردار علیقلی‌خان سردار اسعد، از سران مشروطه و مادر علیمردان‌خان است که در زندان استبداد رضاخانی شهید شد.

پریچهرسلطانی نویسنده کتاب "سردار مریم، سردار آزادگی" درمورد مبارزات، فداکاری، ایثارگری و ایستادگی بانوی انقلاب مشروطه و روشنفکر آزادیخواه در برابر استبداد روسیه و انگلیس به خبرنگار ایمنا گفت: نقش سردار مریم درحیات سیاسی مشروطه ره آوردی برای دمکراسی و آزادی خواهی بود، وی یکی ازسران موثر در مشروطه است که باسرمایه مادی و معنوی خود و خانواده اش و با تشکیل یک هنگ از سواران بختیاری، دربرابر اشغال‌گران ایران در جنگ جهانی اول به مبارزه با استبداد روس و انگلیس پرداخته و دین خود را با مبارزاتش به وطن ادا کرد.  

این پژوهشگر یادآورشد: بی‌بی مریم بختیاری مشهور به سردار مریم بختیاری، نویسنده و مبارز ایرانی و از فعالان انقلاب مشروطه و از پیشگامان حقوق زنان و از مدافعان ملی بر ضد اشغالگران در خلال جنگ جهانی اول در برابر روس وانگلیس است. سردار مریم در کتاب خاطرات خود آورده است "با درایت و تربیت برادرم سردار اسعد بختیاری که به من درس‌های زیادی آموخت به تاریخ علاقمند شدم. وی مشوق من در یادگیری تاریخ بود و بارها به من تاکید کرد که باید به مانند زنان بزرگ جهان، شجاع  و نام آور باشم."

نقش سردار مریم در مبارزه با استعمار انگلیس و روس

سلطانی افزود: بی بی مریم مادر سردار علی‌مردان‌خان، مصطفی قلی خان، محمد علی خان و سهراب خان است که علیمردان خان فرزند ارشد وی در رویارویی با دیکتاتوری رضاخانی درسال ۱۳۱۳ خورشیدی در زندان قصر اعدام و به شهادت رسید. هنوز بعد ازسال‌ها مدفن این جوان مبارز مشخص نیست؛ سردار مریم در جنگ جهانی اول در حالی تفنگ به دست می گیرد و به مبارزه علیه استعمار می رود که روسیه و انگلیس وارد ایران شده بودند. با توجه به این که ایران ادعای بی طرفی در این جنگ را داشت؛ هدف استعمارگران این بود، که ایران را به طرف جنگ هدایت و به این بهانه کشور را تصرف و بین خود تقسیم کنند؛ سردار مریم و رزمندگان بختیاری با شجاعت بی نظیر ایلیاتی خود در دفاع از مام میهن ایثارگری‌های فراوان نشان داده و شهدای زیادی تقدیم به این آب وخاک کردند.

سلطانی خاطر نشان کرد: برخلاف عده‌ای از خوانین بختیاری چون سردار محتشم، سردار ظفر و «سردار جنگ» که از متفقین و انگلیس ها حمایت کردند، بی‌بی مریم طی جنگ جهانی اول به همراه عده‌ای ازخوانین جانب آلمان‌ها را گرفتند. وی درحمایت از متحدین و آلمان‌ها به شعار و حرف اتکا نکرد، اسلحه به دست گرفت و با انگلیس ها و روس‌ها جنگید؛ او مانند بسیاری از مبارزین و آزادیخواهان ملی و بختیاری دریافته بود که با بهره‌گیری از کمک متحدین به ویژه آلمان می‌توان به منافع روسیه و انگلیس ضربه زده و مقدمات اخراج آنها از ایران را فراهم کند. نمی‌توان بی‌بی مریم و دیگر میهن دوستان و مبارزین را درطی جنگ جهانی اول وابسته به آلمان دانست بلکه در آن روزگار عملی ‌ترین راه جنگیدن با دشمنان دیرینه ایران یعنی روس و انگلیس، همکاری با دشمن قدرتمند آنها یعنی آلمان بود.

غارت و چپاول دارایی‌ها سردار مریم توسط قوای روس و انگلیس

نویسنده کتاب سردار مریم تاکید کرد: درآن زمان علما و فقها فتوا دادند که ایرانی‌های مسلمان برای نجات ایران باید از آلمان‌ها حمایت کنند. آلمان هم به خاطر منافع خود در ایران حضور داشت و برای همین نمی خواست که ایران به دست کشورهای استعماری روس و انگلیس بیفتد. بی بی مریم در اصفهان از آلمان‌ها استقبال می‌کند. سپاه بی‌بی مریم و آلمان با قشون روس و انگلیس روبرو می‌شود اما نمی‌توانند در برابر قشون آنها پیروز شوند، به ناچار مجبور به عقب نشینی می‌شوند و باوجود این عقب نشینی بی‌بی مریم اجازه نمی دهد که افسران آلمانی به دست روس و انگلیس اسیر شوند و آنها را در قلعه خود پناه می دهد؛ سردار ظفر، برادر بی‌بی مریم از طرف دولت‌های روس و انگلیس به بی بی مریم هشدار می‌دهد که تسلیم شود، در نامه‌ای که سردار ظفر به بی‌بی مریم می‌نویسد به او تاکید می‌کند "که قشون روس و انگلیس برای دستگیری او قشون خود را حرکت داده و ای کاش می‌مردم و چنین روزگاری را به چشمان خود نمی‌دیدم." اما با وجود این شرایط بازهم بی‌بی مریم سران قوای آلمانی را به روس و انگلیس تسلیم نمی‌کند.

 این پژوهشگر تاریخ بختیاری افزود: دولت انگلیس شش هزار لیر انگلیسی برای کسی که سردار مریم و سران آلمان‌ها را به قشون روس و انگلیس تحویل دهد جایزه تعیین کرده بود ولی در این شرایط نیز بی‌بی مریم با کیاست و زیرکی خود سران آلمانی را از مرز ترکیه فراری می‌دهد؛ ویلهلم، امپراتوری آلمان و امپراتوری اتریش نشان و مدال سرداری و لقب سرداری را برای سردار مریم ارسال و از وی به خاطر ایستادگی، مقاومت و حمایت‌های بی دریغ از آلمان‌ها در برابر قشون انگلیس و روسیه قدردانی می‌کنند؛ درطول جنگ سردار مریم با ارسال نامه‌ها و نقشه‌های جنگی نشان می‌دهد که سرداری با کیاست و بسیار زیرک است. در آن زمان روس‌ها اعلام کرده بودند هرکس به قشون آلمان کمک کند دولت برخود لازم می‌داند که این افراد را تبعید و اموالشان را غارت و به حراج بگذارد. بعد از آنکه بی‌بی مریم سران آلمانی را فراری داد، روس و انگلیس قشون خود را به همراه توپ و عرابه‌های جنگی به سمت قلعه بی‌بی مریم بختیاری در چهار محال و اصفهان حرکت داده و اموال او را غارت کردند.

نسل کشی در ایران توسط انگلیس‌ها در جنگ جهانی اول

سلطانی خاطرنشان کرد: درجنگ جهانی اول بعد از قحطی سیاسی که انگلیس ها برای تصاحب ایران به راه انداختند، بسیاری از مردم ایران به دلیل قحطی ساختگی انگلیس و عواملش کشته شدند. این نسل کشی واقعی و هولناک انگلیس ها است که در جنگ جهانی اول در ایران رخ داده و سیاست‌های انگلیس آسیب‌های بسیار زیادی را به مردم ایران وارد کرده است.

وی یادآورشد: سردار مریم در کتاب خاطرات خود در هنگام انقلاب مشروطه می نویسد "وقتی برادرم سردار اسعد برای فتح تهران حرکت کرد من در حضور برادرم از سپاهیانی که برای فتح تهران آماده می‌شدند به آنها گفتم اگر شما مردان بختیاری در این جنگ کشته شوید من با زنان بختیاری اسلحه‌ها را به گردن آویخته و تا نابود کردن ظلم و ستم با حاکمان ستمگر خواهیم جنگید." وقتی که همسر بی‌بی مریم، فتح الله خان چهار لنگ دشمن مشروطه، محمدحسین کاشی را در کاشان شکست داد، حکومت کاشان به فتح الله خان داده می شود. در آن زمان بی‌بی مریم به فتح الله خان تلگراف می زند و به او می‌گوید "در حال حاضر وقت آن نیست که حکومت را قبول کنیم. باید با دشمنان آزادی خواهی این مملکت جنگید تا ایران کاملا به آرامش برسد." متن این تلگراف در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. سردار مریم با علمای هم عصرش همچون حاج آقا نورالله اصفهانی که رهبر مذهبی آن زمان اصفهان بود مکاتبات فراوانی داشته است؛ نامه‌ها و مکاتبات سردار مریم با حاج آقا نورالله فقیه در مورد ظلم و ستم‌های ظلالسلطان، حاکم مستبد و ستمگر اصفهان پسر ناصرالدین شاه قاجار است. نامه نگاری‌ها سیاسی  بی‌بی مریم به همراه اسناد تاریخی آن در وزارت خارجه موجود است.

پناهنده شدن فرخی یزدی و وحید دستجردی به قلعه سردار مریم

این پژوهشگر تاریخ گفت: در نامه‌ای که نایب السلطنه ایران نظام السلطنه مافی به سردار مریم بختیاری می نویسد آمده است "ای کاش مردان و کسانی که همه قسم انتظار کمک از آنها می رفت ذره ای از رفتار شما تاسی کرده و کارها و رفتارهای شما را یاد می گرفتند. تاریخ امروز ایران به خود خواهد بالید که افرادی همچون شما این همه قهرمانانه در کنار مردم خود ایستاده اند. تاریخ نام و یاد شما را تا ابد در خاطر خود ثبت و ضبط خواهد کرد." این اتفاق در دوره‌ای رخ می‌دهد که بسیاری از زنان ایرانی حتی قدرت خواندن و نوشتن هم نداشته‌اند؛ بی‌بی مریم زنی اهل آرامش بود و از دشمنی بیزاری می‌کرد، همیشه برای توسعه ایران حسرت می‌خورد و آرزویش باسواد شدن همه مردم ایران بود؛ دختر حسین قلی خان ایلخانی افکار مترقی، متعالی و آزادی خواهانه‌ای داشت. آزادیخواهان زیادی مثل وحیددستجردی و فرخی یزدی به قلعه بی‌بی مریم پناهنده شده بودند.  وحید دستجردی به مدت سه سال در پناه بی بی مریم زندگی کرد و کتاب مهم ارتش نامه را به نام بی بی مریم سرود.

هم چنین، محسن حیدری، نویسنده کتاب‌های سردار مریم و اورنگ محمد علی شاه در خصوص حوادث آن زمان گفت: همزمان با جنگ جهانی اول انگلیس مایحتاج عمومی ایرانیان را به سوریه و هند فرستاد، سیاست انگلیس ها در به وجود آوردن قحطی ساختگی بود تا مردم اصفهان شهر را ترک و به روستاهای اطراف کوچ کنند تا انگلیس‌ها و روس‌ها به راحتی بتوانند شهر اصفهان را بین خود تقسیم کنند.

نویسنده کتاب تاریخ بختیاری خاطر نشان کرد: درسال ۱۹۰۷ تقسیم بندی اصفهان بین انگلیس‌ها و روس‌ها مطرح شد. در این تقسیم بندی حومه جنوبی اصفهان به انگلیس ها و بالادست و شمال اصفهان به دست روس ها می افتاد. اوج قحطی اصفهان در سال ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸ بوده است و با این سیاست شهر اصفهان خالی از سکنه می شد. این بهترین هدیه به انگلیس ها و روس ها برای اشغال اصفهان بود تا انگلیس و روس با خالی شدن شهر از سکنه، شهر را از بین ببرند.

 تشکیل خیریه برای نجات مردم از گرسنگی توسط سردار مریم

حیدری ادامه داد: بی بی مریم به خیریه‌ها و فقرای اصفهان کمک می کرد. وی ۵۰ نفر از افراد بی بضاعت را تحت پوشش و حمایت خود گرفته بود؛ شرایط توزیع ارزاق عمومی بین مردم نیازمند که از گرسنگی و قحطی زیادی رنج برده و تلف می شدند بسیار وخیم و دردناک بود، در همین زمان اولین خیریه مدرن ایرانی در شهر اصفهان توسط بی‌بی مریم و چندین نفر از علمای شیعه این شهر تاسیس شد، اما به دلیل اینکه فضای کار مردانه بود و باید کسی مدام به محلات فقیرنشین سرکشی و رسیدگی می کرد، سردار مریم پسر ۱۹ ساله خود به نام مصطفی قلی خان ارشد بختیاری را به محلات برای بررسی، سرکشی و رسیدگی به اوضاع  مردم می فرستاد تا از آخرین وضعیت مردم شهر مطلع شود. مصطفی قلی خان ارشد بختیاری یکی از مبارزان ملی اصفهان در برابر تهاجم انگلیس ها و روس ها و جز هیئت مدیره خیریه اصفهان بود. او مدت ها بعد به دست عوامل مزدور بیگانه انگلیس ترور شد.

نویسنده کتاب بختیاری درادوار تاریخ از آریو برزن تا سردار اسعد یادآورشد: اقدامات خیریه و سرکشی به فقرا تحت پوشش و نام این خیریه، رساندن ارزاق عمومی نان و گندم و غذا های گرم به مردم ازجمله خدماتی بود که توسط سردار مریم در این خیریه انجام شد. پنج نفر از اعضای تشکیل دهنده این خیریه بی بی مریم که بعدها پسرش مصطفی قلی خان ۱۹ ساله به نمایندگی از طرف مادر در این وظیفه مشغول بود و سایر اعضا خیریه حجت الاسلام حاج آقا نورالله نجفی و علمای طراز اول و بازاریان اصفهان نقش بسیار بزرگی در نجات مردم اصفهان از قحطی داشتند؛ ایده اولیه خیریه برای رسیدگی به کار مردم از طرف حجت الاسلام حاج آقا نورالله نجفی مطرح شده است.

گزارش از: آناهید بیدکانی-خبرنگار سیاسی ایمنا